Szlak bitewny to druga pod względem długości (41 km) trasa na terenie gminy, którą oznaczono kolorem czerwonym. Początek szlaku znajduje się opodal biblioteki miejskiej i placu Biskupa Wilhelma Pluty w Sulechowie, Kalsk, Łochowo, Głogusz, Kije, Mozów, Cigacice i kończy się w Pomorsku.
W Sulechowie trasa biegnie na północ ulicami Jana Pawła II, 31 Stycznia, Brzozową, Walentego Wańkowicza. Dalej przez Brzezie k. Sulechowa ulicami Józefa Czapskiego i Aleksandra Orłowskiego. Jest to 5. kilometrowy odcinek, który dociera do pierwszych zabudowań wsi Kalsk (dawniej Kalzig) położonej na drodze krajowej nr 3. W średniowieczu wioska należała do 1541 r. do biskupstwa poznańskiego. W 1385 r. Kalskiem władał Jachnicz Celma, później od 1497 do 1543 wieś należała do rodów von Löben, von Bornstädt i od 1792 r. von Sydow. Tego ostatniego rodu cmentarzyk znajduje się na północnym krańcu miejscowości.
Walorami tej miejscowości są późnogotycki kościół filialny oraz barokowy pałac rodziny von Sydow. Najstarszym zabytkiem jest kościół filialny p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej zbudowany w połowie XVI w. Nad zachodnim wejściem znajduje się wmurowana cegła z datą 1521 r. Wewnątrz wbudowany był skrzydłowy trzyczęściowy ołtarz z 1613 r. wykonany przez von Bornstädt i von Möstig. Znajdowała się również balustrada z 1670 r., ambona i konfesjonał z 1722 r. Niestety wyposażenie kościoła uległo zniszczeniu po 1945 r. Do naszych czasów ocalała drewniana wieża z 1826 r. Obok kościółka ciekawym obiektem jest kaplica nagrobna z pierwszej połowy XIX w. Na jej wejściem znajduje się stiukowa dekoracja kwiatowa z herbem rodu von Sydow.
Drugim ciekawym zabytkiem jest pałac z drugiej połowy XIX w. Na lewym skrzydle nieopodal wejścia do pałacu znajduje się kartusz z herbem von Sydow. Elewacje i wnętrza zdobione są eklektyczną dekoracją architektoniczną i sztukatorską. Obecnie znajduje się tu Instytut Zarządzania i Inżynierii Rolnej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie.
Obok pałacu znajdują się pozostałości dawnego parku podworskiego, gdzie m.in. rosną okazałe dęby szypułkowe o obw. 385 cm i 420 cm, platan o obw. 340 cm i lipa o obw. 430 cm. Obecnie w przy pałacu nowy ogórd skalny z położonym centralnie starym kominem po dawnej gorzelni. W ocalałych budynkach podworskich powstały nowoczesne laboratoria i ujeżdżalnia koni. Na 6 km trasy szlak czerwony przecina się ze szlakiem żółtym, tutaj podążając w kierunku południowo- zachodnim docieramy do zabudowań wsi Kije (Kay). Część tą dawniej nazywano Łochowo (Lochow). Kiedyś znajdował się tu mały młyn i magazyny wapna oraz mergla, a miejscowość należała do Pni von Leckow. Jest to 9 km wędrówki na szlaku czerwonym.
Idąc dalej tą trasą wchodzimy na drogę powiatową nr 277 w kierunku Pałcka. Po około 1,5 km docieramy do skrzyżowania szlaku czerwonego z żółtym biegnącego z Kalska.
Tutaj skręcamy w lewo w kierunku Głogusza (Glogsen), wsi znajdującej się na 12 km. szlaku. Nazwę tej miejscowości niemieckie źródła wywodzą od słowa głóg. W 1565 r. właścicielem wsi był Hans Kalckreuther, w 1583 r. von Löbens, a po 1750 r. należała do von Thümen. Kolejnymi posiadaczami byli von Görsdorf, Wittwer i Kubisch.
Głogusz leży na obszarze gdzie rozegrała się jedną z ważniejszych bitew wojny siedmioletniej na ziemi sulechowskiej zwanej przez Prusaków Bitwy pod Kijami, a przez Rosjan Bitwy pod Pałckiem (Sulechowem). Zdarzenie to miało miejsce 23 lipca 1759 r. na polach między wsiami Pałck i Kije. Armią pruską dowodził gen. Karola Henryka von Wedlla w kierunku Pałcka w sile 27 tys. Żołnierzy lokując główne siły we wsi Kije- Łochowo. Natomiast pod Pałckiem czekała na nich 37 tys. armia rosyjska dowodzona przez ks. gen. Piotra Sałtykowa. Ostrzał wojsk rosyjskich prowadzili Prusacy m.in. ze znajdującego się w Kijach grodziska zwanego wówczas Schwedischanze. Walka trwała do godzin wieczornych po czym zdziesiątkowane oddziały pruskie wycofały się w kierunku Mozowa i Cigacic, gdzie przeprawiły się przez Odrę i pomaszerowały na Zawadę. Spłonął Niekarzyn, a dzień po bitwie Rosjanie grzebali poległych i zbierali z pobojowiska rannych. W bitwie tej Prusacy stracili ok. 5 tys. zabitych i rannych. Natomiast straty Rosjan wyniosły ok. 2 tys. ludzi. Do dzisiaj nie odnaleziono miejsca pochówku poległych żołnierzy.
Dalej trasa biegnie na południowy- zachód obok leśniczówki Suchy Bór (Dzikarnia), następnie po ok. 1 km. skręca łukiem do wsi Kije (Kay), która dawniej należała do rodu von Gersdorfs (XVI w. ), von Wentzel (XX w.). Niemieccy pisarze wywodzili nazwę Kij od kajdan. Ciekawym obiektami historycznymi, położonymi obok ostatnich zachodnich zabudowań wsi, są tzw. Wielki Młyn wodny na lewym brzegu strumienia Rakówki i znajduje się obok grodziska. W przypadku grodziska można je datować na lata 600- 950 n.e. Położone jest na naturalnym wzniesieniu o kształcie podkowiastym z pierścieniowatym grodziskiem na szczycie. Wysokość wału wewnątrz grodziska wynosi 2 m, szerokość wału od zewnątrz 5-7 m, szerokość wnętrza po linii wschód- zachód 28- 30 m. Idąc dalej szlakiem czerwonym przechodzimy obok neogotyckiego, murowanego z cegły kościoła parafialnego z drugiej połowy XIX w. Powstał on w miejscu wcześniejszego.
Dawniej w Kijach znajdował się dwór należący do rodu Schmettow. Niestety do dzisiaj nie pozostały po nim żadne ślady. Jedyną pozostałością po parku podworskim jest wiekowy drzewostan na terenie dawnej zwanym “Góry B”. Rosną tu m.in. świerki pospolite, dąb szypółkowy (o obw. 330 cm), klon zwyczajny, jesion, buk zwyczajny, wiąż (o obw. 280 cm i 260 cm). Od XVI wieku Góry (Guhren) były posiadłością rodziny Kalckreuthschen, jednak w XVII wieku majątek został podzielony na części Dolne i Górne, a jedna z części przeszła na własność rodziny von Unruh. Ok. 1750 r. obie czści przeszły we władanie rodziny Gersdorfsche osiedlonej w Kalsku przez ponad 300 lat. Później po raz kolejny doszło do podziału, a według zapisów z 1927 r. kolejnymi właścicielami Góry Górne - Lucke, Góry Dolne – Formansky. Nazwę Góry w literaturze niemieckiej wywodzono od słowa góra. Do historii przeszedł również spór młynarza Arnolda, a starostą von Gersdorf, który rozstrzygnął Fryderyk Wielki. Oczywiście dzisiaj stanowią one administracyjna całość wsi Kije wraz z Łochowem.
Po przejściu przez wieś na rozwidleniu dróg skręcamy w prawo i wchodzimy na polną drogę, którą docieramy do Mozowa (Mosau). Wieś tą przecina droga powiatowa nr 278 i leży na 21 km wędrówki. Dawniej miejscowość podzielona była na dwa dobra rycerskie i była już parafią w 1305 r. Znajdowały się tu pałac, cegielnia. Dobra należały od 1514 (lub 1517) do 1744 r. do rodu von Knobelsdorff, w czasach współczesnych do von Wentzel. Ciekawostką jest, że dobra te należały do mistrza Zakonu Joanitów Franza Neumanna von Sonnenberg, który posiadał je przed Janem z Kostrzynia.
Do obecnych czasów przetrwał murowany z cegły, neogotycki kościół filialny z końca XIX w. Jest budowlą jednonawową z apsydą prezbiterialną od wschodu i wieżą od strony zachodniej. Wewnątrz znajdują się ciekawe tablice nagrobne. Z zabudowy pałacowej przetrwała parterowa oficyna podworska z końca XVIII w. oraz pozostałości krajobrazowego parku podworskiego założonego w XIX w. Leży on po prawej stronie drogi 278 biegnącej do Pomorska i zajmuje powierzchnię ok. 3 ha, na którym rosną wielogatunkowe drzewa w wieku 100- 150 lat. Zobaczyć tu można m.in. dąb szypułkowy (o obw. 380 cm), wiąz ( o obw. 410 cm), jesion (o obw. 320 cm), lipy ( o obw. 330 cm i 370 cm).
Na jednej z mozowieckich posesji doszło do ciekawego odkrycia na początku sierpnia 2006 r. Wykopany został fragment granitowego postumentu na, którym znajdują się daty i nazwiska osób (prawdopodobnie mieszkańców Mozowa) upamiętniające poległych(?) w wojnie francusko- pruskiej (1870-1871), czasach wojen napoleońskich (1813, 1814, 1815) oraz pierwszej wojny światowej (1914- 1918).
W Mozowie znajduje się również tzw. rogacz (węzeł szlaków), gdzie krzyżują się szlak czerwony i południowy szlak czarny biegnący do Sulechowa. Trasa marszruty z Mozowa przecina tory kolejowe linii Poznań- Czerwieńsk przecina rzeczkę Sulechówkę i po minięciu kolejnych torów kolejowych dochodzi do zakładów Rockwool Polska we wsi Cigacice (Tschicherzig, Oderek 1932 r.).
Wieś Mozów jest wzmiankowana już w 1308 r. i należała do diecezji poznańskiej. Majątek ten w 1404 r. był własnością Mikołaja z Krzyżowej z rodu Wadwiczów. Dawniej Cigacice i okolice od czasów średniowiecza obsadzano winną latoroślą, której sprzyjał łagodny mikroklimat. Winnice rozciągały się szerokim pasem od wsi Radowice (Fruchtenau, Radewitsch), aż do wsi Podlegórz (Obraberg, Podligar) zapewniając dochód mieszczanom pobliskiego Sulechowa. W XIX i XX w. Cigacice stały się leczniczo- wypoczynkowym kurortem z restauracjami, przystaniami i winiarniami. W latach 1795- 1837 jedną z większych winnic była winnica superintendenta Wegenera. Był on przyjacielem Aleksandra von Humboldta (1769- 1859) – niemieckiego podróżnika, przyrodnika, twórcy nowoczesnej geografii i autora wielkiego działa “Kosmos, czyli rys fizyczny opisu świata”. Jako przyjaciel Wegenera był on częstym gościem w cigacickim domu Wenenera podczas letnich wakacji, gdzie ulubionym jego zajęciem była obserwacja nieba przez lunetę znajdującą się w domu Wegenera.
W 1763 r. król pruski Fryderyk II przystąpił do prac regulacyjnych Odry i już po dziesięciu latach w 1774 r. nadano Odrze na cigacickim odcinku, prostoliniowy bieg. W latach 1819- 1850 przeprowadzono w tym rejonie budowę wałów ziemnych, przeciwpowodziowych. W latach 1860- 1862 istniała tu przeprawa promowa, a w 1862 r. zbudowano drewniany most, który został zastąpiony mostem żelaznym w 1925 r nazywanym “mostem Monbarta” o długości 390 m i szerokości 6,2 m. W 1882 r. zbudowano basen portowy, który modernizowano w latach 1896- 1898, dzięki czemu cigacicki port stał się miejscem przeładunkowym dla barek rzecznych. Umocnione zostało nabrzeże, powstał plac składowy, magazyny, dźwig parowy i bocznicę kolejową. Dzięki tym inwestycjom port notował wysokie obroty roczne, stając się m.in. Pośrednikiem i miejscem przeładunkowym wielkopolskiego cukru. Rocznie przeładowywano 500 tys. cetnarów cukru (ok. 25,5 tys. Ton), który eksportowano do Niemiec. W Cigacicach istniały towarzystwa transportowe, a w 1899 w miejscowości znajdowała się szkoła żeglugi.
Dzisiaj Odra, będąca drugą pod względem wielkości rzeką w Polsce jest mało wykorzystanym turystycznym szlakiem wodnym. W celu promowania walorów przyrodniczych Odry od 11. lat Liga Morska i Rzeczna ze Szczecina organizuje letnie ekspedycje wodniackie pod nazwą Flis Odrzański. Gmina Sulechów podejmuje uczestników Flisu w cigacickim porcie na koniec czerwca lub początku lipca, organizując imprezy kulturalne, w których co roku bierze udział kilkaset osób z gminy i okolic.
Stary średniowieczny kościół parafialny jest nieznany z wyglądu i był zapewne budowlą drewnianą. W XVI w. Przejęli go protestanci. Natomiast obecny kościół p.w. Św. Michała Archanioła powstał w 1900 r. i jest murowaną z cegły, neogotycką, jednonawową budowlą. Trójboczna absyda znajduje się we wschodniej części kościoła, a wieża od zachodu zakończoną wysmukłą ceramiczną iglicą.
Przed mostem, na 30 km. trasy, znajduje się rogacz z drogowskazami i tabliczką informacyjną. W miejscu tym szlak czerwony łączy się z dydaktyczną ścieżką historyczno- przyrodniczą. Ścieżka ma długość 4,5 km i jest oznakowana kolorem zielonym. Trasę tę można przebyć pieszo przez 3-4 godz., na której znajduje się 16 punktów dydaktycznych. Przechodząc przez most zgodnie ze znakami na ścieżce dydaktycznej mija się pamiątkowy kamień z datą 29.01.1945 r. Kamień ten upamiętnia 9. dniową walkę radziecko- niemiecką o utrzymanie przyczółka w Leśnej Górze, a tym samym przełamania niemieckich umocnień tzw. Pozycji Środkowej Odry (Oderstellung). Tego styczniowego dnia grupa siedmiu (lub dziewięciu) rosyjskich czołgów po wkroczeniu do Sulechowa i nie napotkaniu większego oporu ruszyła na Cigacice. Tam przez zupełnie zaskoczonych i zdezorientowanych Niemców przekroczyła most. Niemieccy saperzy wysadzili most, kiedy rosyjskie czołgi zaatakowały liczne cele niemieckiej obrony m.in. w Leśnej Górze. W walkach oprócz wymienionych czołgów brał udział 28. osobowy desant strzelców. Rosjanie utrzymywali się na przyczółku atakując Niemców, a po dziewięciu dniach czołgi ruszyły dalej i w lasach koło Przytoku zostały zniszczone.
W pobliżu Cigacic znajdowało się około 40 schronów obserwacyjnych i bojowych, których budowę Niemcy rozpoczęli w latach 1928- 1945. Za mostem opodal pamiątkowego kamienia widoczna jest kopuła zasypanego schronu obserwacyjnego nr 712 (z 1935 r.), dalej na ścieżce znajdują się schrony bojowe nr 711 (z 1932 r.) i nr 708 (z 1932 r.). Obok schronu nr 708 rośnie wiekowy dąb szypułkowy (ponad 300 lat), w którym zadomowił się owad objęty ochroną – kozioróg dębosz. Opodal dębu znajduje się miejscowość Leśna Góra, którą przed wojną stanowiły wieś Waldhäuser i folwark Gipsthal. Dalej na stanowisku nr 13 mijamy schron nr 710 (z lat 1935- 36), stanowisko nr 14, gdzie rośnie kolejny pomnik przyrody (prawie wymarły w Polsce) - kotewka orzech wodny oraz w punkcie 15 schron bojowy nr 702 (z 1936 r.). Następnie można wrócić do rogacza z oznakowaniem czerwonego szlaku pieszo- rowerowego.
Teraz poruszając się ulicą Portową mijamy po lewej stronie port rzeczny i podążamy na zachód w stronę wsi Górk Małe (Unterweinberge). Wchodzimy w sosnowy las, dalej przecinamy tory kolejowe i strumień Jabłonna , a następnie kierujemy się ku leśniczówce Laskowo (Suppmühle) położonej przy drodze nr 278. Jest to 38 km trasy, gdzie znajduje się ścieżka edukacyjna “Nad Jabłonną”. Początek 8 kilometrowej ścieżki znajduje się przy leśniczówce, a można ją przejść w ciągu 3- 4 godzin. Główną atrakcją ścieżka jest malowniczy przełom cieku Jabłonna, wydmowe wzgórze noszące nazwę Łysej Góry (82 m n.p.m.) z piękną panoramą okolic i widokiem na Zieloną Górę. Znajduje się tu również grupa trzech pomnikowych dębów i pokopalniane stawy w Brzeziu. W gminie są to największe zbiorniki wodne, z których w latach 70. eksploatowano na skalę przemysłową kredę jeziorną, zalegającą na powierzchni 44 ha.
Idą drogą nr 278 na zachód od leśniczówki Laskowo po 3 km docieramy do wsi Pomorsko (Pommerzig) leżącej na 41 km szlaku. Jest wioską położoną nad Odrą, przy której znajduje się przeprawa promowa, gdzie można przepłynąc na drugą stronę rzeki. Wieś tą wzmiankowano w 1409 r. (Pomorczek) i w 1469 r. (Pomornicze). W XVI w. Właścicielem wsi był Lesław, później Kalckreuthowie, potem von Schmettow. Po ostatnim właścicielu został pałac z XVIII w., który to ród pochodził z Danii. Pałac rodzina Schmettow utraciła za długi i przeszedł on w 1928 r. na rzecz państwa niemieckiego. Obceny wygląd pałac otrzymał po gruntownej przebudowie z XIX na XX w. Jest to budowla o architekturze eklektycznej, murowana, piętrowa, założona na planie prostokąta z narożną cylindryczną wieżą w fasadzie. Elewacja dekorowana gzymsami i pilastrami. Trzykondygnacyjna wieża zwieńczona jest tarasem widokowym. Obecnie w pałacu mieści się gimnazjum.
Obok pałacu zachowała się oficyna z końca XVIII w., murowana , parterowa, na planie prostokąta, nakryta dachem dwuspadowym. Przy pałacu znajduje się park licznym starodrzewiem, założony w XVIII w. I zapewne powiększony i przekształcony w XIX w. Przeciętny wiek drzew wynosi 150 lat, które rosną na powierzchni ok. 2 ha. Rosną tu m.in. dąb szypułkowy (o obw. 600 cm, ok. 400 lat), świerk pospolity (o obw. 290 cm), buk (o obw. 310 cm), kasztanowiec (o obw. 330 cm), grab (o obw. 250 cm).
W Pomorsku znajduje się kościół filialny z 1858 r., który jest zbudowano w stylu neogotyckim. To murowana z cegły budowla, jednonawowa z prostokątną wieżą od zachodu i apsydą od wschodu. Wcześniej istniał tu zapewne kościół drewniany, o którym mówią dokumenty z 1409 r. W drugiej połowie XVI w. parafia została przejęta przez luteran pozostając w ich rękach do 1945 r. Obok kościoła znajdują się tablica nagrobna po pastorze Henke i grób rodziny Schmettow.
Zapraszamy do zwiedzania szlaku bitewnego, na którym turyści znajdą wiele innych nieopisanych w artykule atrakcji krajoznawczo- turystycznych.
Marek Maćkowiak
