Należą do równie ważnych walorów krajoznawczych i można je podzielić na następujące grupy: grodziska, osady otwarte, cmentarzyska, miejsca kultu, kurhany.
Zabytki archeologiczne, aby mogły zainteresować współczesnych turystów powinny być odpowiednio wyeksponowane. Istotny jest stan ich zachowania i przystosowania do ekspozycji. Szczególnie ważna jest tutaj funkcja dydaktyczna stanowiska archeologicznego, a więc przemawiająca do wyobraźni i wzbudzenia odległymi epokami. Niestety niewiele sulechowskich obiektów archeologicznych posiada odpowiednią oprawę informacyjną i aranżację przestrzenną umożliwiającą ich poznanie. Ostatnim wyjątkiem była wystawa zorganizowana przez Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza w Świdnicy (16.10.2005) pn. “Sulechów Obwodnica. Ratownicze badania archeologiczne”. Prezentowane na wystawie eksponaty pochodziły z badań prowadzonych na trasie powstającej obwodnicy koło Sulechowa.
Poznanie prehistorii regionu powinno stanowić inicjujące ogniwo w całości wiedzy krajoznawczej zdobywanej przez turystę. Najkorzystniejszą formą dla miasta byłoby muzeum ze stałą ekspozycją archeologiczną. Muzeum takie istniało w naszym mieście do końca II wojny światowej. Nazywano je muzeum krajowym i mieściło się w tzw. sali cesarskiej (sala Zawiszy). Część poniemieckich zbiorów archeologicznych z tego muzeum wywieziono do Poznania przez pracowników Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, a część zapewne wywieźli uciekający przed frontem Niemcy.
W omawianym tutaj punkcie wymienić należy stare grodzisko w Kijach, które datowane jest na lata 600- 950 n. e. Grodzisko jest położone na naturalnym wzniesieniu, na lewym brzegu strumienia obok tzw. Wielkiego Młyna, przy ostatnich zabudowaniach wsi Kije. Kształt jego jest podkowiasty z pierścieniowatym grodziskiem. Wysokość wału wewnątrz grodziska wynosi 2m, szerokość wału (wzgórza) od zewnątrz 5- 7 m, szerokość wnętrza po linii wschód- zachód 28- 30 m.
Warte odnotowania są prace archeologiczne prowadzone na terenie gminy koło “Brzozowej Górki”, Kruszynie i Obłotnem. Odnaleziono tam ślady osadnictwa z czasów neolitu (grób szkieletowy) i wczesnego średniowiecza (studnia, fragment prażnicy, piec dziegciarski, krzemienie, siekierkę). Znalezione tam przedmioty prezentowano na wspomnianej już wystawie w Świdnicy. Dokładne opracowanie z prowadzonych badań opublikowane zostanie w 2006 r.
Innymi stanowiskami archeologicznymi były stanowiska w Górzykowie(wał i fosa z okresu 600- 800 r. n.e.), w Bukowie (miejsca kultowe z 500- 600 r. n.e.), w Pomorsku (na wydmie odkryto siedziby ludzkie z okresu mezolitu- palenisko, kości zwierząt i ludzi, warstwa kultowa prawdopodobnie z 500- 600 r. n.e.) oraz w Kalsku (miejsca pochówku, naczynia grobowe).
1.Upamiętnione i godne uwagi wydarzenia, czy miejsca historyczne.
Pod pojęciem walorów krajoznawczych pamiątek historycznych należy rozumieć wszystkie wydarzenia historyczne udokumentowane dla przyszłych pokoleń w formie autentycznych reliktów przeszłości, bądź pomników, tablic pamiątkowych, opisów, przekazów ustnych, a także podań historycznych i legend. Zakres czasowy tego rodzaju walorów sięga od najdawniejszych okresów do czasów współczesnych. Wiążą się one również z działalnością wybitnych i zasłużonych osób w Sulechowie i okolicach.
Jednym z ciekawszych wydarzeń była tzw. bitwa pod Kijami (pod Pałckiem), która rozegrała się w okolicach wsi Mozów, Kije, Głogusz i Pałck (gmina Skąpe). Tutaj 23 lipca 1759 r. starły się 23 tysięczna armia pruska pod dowództwem gen. Wedella i 37 tysięczna armia rosyjska pod dowództwem gen. Sałtykowa. Mało znanym polskim akcentem tej batalii był udział Polaków. W armii pruskiej znajdował się tzw. żółty pułk huzarów pod dowództwem płk Pawła Józefa Małachowskiego. Z kolei po stronie rosyjskiej walczył książę J. Lubomirski (wcześniej generał saski), dowodzący pułkami muszkieterów I dywizji gen. Fermora. Na pamiątkę tej bitwy mieszkańcy Ziemi Sulechowskiej wystawili w 1909 r. pomnik, którego pozostałości turyści mogą zobaczyć z lewej strony drogi za spiętrzeniem wody po dawnym młynie, jadąc z Kij na Pałck (obecnie w gminie Skąpe). Ciekawostką jest również to że ostrzał wojsk rosyjskich w tej bitwie, pruska armia prowadziła ze wzniesienia określanego w dawnej literaturze niemieckiej jako Schwedenschanze. W zniesienie to jest niczym innym jak omawianym wcześniej grodziskiem w Kijach.
Drugim bardziej współczesnym regionalizmem wartym przedstawienia są walki w Leśnej Górze koło Cigacic. 29 stycznia 1945 r. grupa czołgów (pisze się o siedmiu lub dziewięciu czołgach) po wkroczeniu do Sulechowa i nie napotkaniu większego oporu, ruszyła do Cigacic. Tam przez zupełnie zaskoczonych i zdezorientowanych Niemców rosyjskie czołgi sforsowały most. Zanim niemieccy saperzy wysadzili most, Rosjanie atakowali już liczne cele niemieckiej linii obrony - Oderstelung. W walkach oprócz wymienionych czołgów, brał udział 28. osobowy desant strzelców. W tym przypadku niezwykle ciekawą formą krajoznawczą i sposobem propagowania historii było widowisko batalistyczne zorganizowane 29 stycznia 2005 r. przez Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji oraz Lubuskie Towarzystwo Rekonstrukcji Historycznej, upamiętniające to wydarzenie.
W grupie pamiątek historycznych brak jest eksponowania działalności wybitnych i zasłużonych osób dla miasta.
Na pewno postacią taką był Zygmunt Steinbart (01.01.1677- 27.06.1739) założyciel sulechowskiego domu sierot,które rozwinął do rangi Królewskiego Pedagogium. Stało się tak dzięki wielu fundatorom m. in. królowi Fryderykowi II, Ursuli von Derfflinger, czy kapitanowi Karlowi von Waldow. Dzieło założyciela i niesienia wiedzy kontynuowała rodzina Steinbartów oraz Hanowów. W obecnych czasach nie sposób nie wiązać takiej kontynuacji z twórcą i rektorem Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie, senatorem prof. dr hab. inż. (ur. 20.05.1945 r.). Właśnie dzięki jego działaniom w 1998 r. powołano do życia Wyższą Szkołę Administracji Publicznej w Sulechowie (obecnie Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa), a budynki dawnego Pedagogium odzyskały swoją świetność. Za wielki wkład w powołanie sulechowskiej Alma Mater podnoszącej Sulechów do rangi ośrodka akademickiego prof. Marian Miłkek otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Gminy Sulechów. W grupie honorowych obywateli Gminy Sulechów znaleźli się: Ksawery Pierożek, Bob Cobb (z Anglii), Angelina Slepikas (z Holandii), Ruth Schulz z Niemiec, Bernard Grupa , płk dypl. Stanislaw Butlak, Leon Okowiński, Damian Przybylski. Portrety wyżej wymienionych znajdują się w sali obrad Rady Miejskiej sulechowskiego ratusza.
2.Miejsca i obiekty związane z podaniami historycznymi i regionalnymi.
Jak pisał Edward Ludwik Wedekind w “Nowej kronice miasta Sulechowa” z sulechowskim zamkiem wiążę legendę o olbrzymie, którym był właściciel zamku. W czasie szerzącego się bezprawia, stałego niepokoju i walk książęcych w Polsce, olbrzym dokonywał w okolicy licznych napadów, za co w zorganizowanej zasadzce został zgładzony.
Swoją legendę stworzyły runiczne napisy znajdujące się na eratyku koło Łęgowa. Zagadkę pochodzenia tego napisu starano się rozwiązać przez ostatnie 150 lat. Runy badali berlińscy uczeni w 1879 r., pisała o nich lokalna prasa - “Der Bär” (1879), “Züllichauer Wochenblatt” (1880 r.),“Züllichauer Nachrichten” (1937 r.), czy “Nachrichten vom Pädagogium und Weisenhaus bei Züllichau” (1922 r.). Napis składa się ze znaków umiejscowionych w kole, być może autentycznym, jak oceniano wówczas i wykonanym pod nim dolnym napisie będącym falsyfikatem. Ostatecznie choć napis jest falsyfikatem stworzono jego tajemniczą legendę i czar. Niedaleko głazu istniał folwark nazwano w 1852 “Runental”.
1.Charakterystyczne zespoły krajobrazowe.
Siła oddziaływania walorów przyrodniczych jest związana z unikalnością ich występowania na Ziemi Sulechowskiej i całości regionu lubuskiego, w Polsce, a nawet Europie. Dlatego nie bez znaczenia jest różnorodność zespołów krajoznawczych, rozmaitość form ukształtowania terenu, urozmaicona budowa geologiczna, ciekawa i zróżnicowana szata roślinna.
Obszary leśne zajmują blisko 49% powierzchni gminy, na którym znajduje się ok. 100 obiektów przyrodniczych, a w samym Sulechowie jest ich 20. Dominującym gatunkiem lasotwórczym jest sosna z blisko 84. % udziałem. W rejonie wsi Cigacice – Górzykowo znajduje się największa w Polsce koncentracja drzewostanu robinii akacjowej.
Aby móc podziwiać charakterystyczne zespoły krajobrazowe, jak i unikalne pomniki przyrody, na terenie Gminy Sulechów utworzono trzy ścieżki przyrodnicze. Jedną z najstarszych jest powstała w 1998 r. ścieżka dydaktyczna „Do Waligóry”. Długość jej wynosi 3,4 km i zawiera 18 stanowisk tematycznych. Ścieżka biegnie do najgrubszej w Polsce sosny zwyczajnej o obw. 620 cm, której wiek ocenia się na 170 lat, a która nosi nazwę Waligóra. W poszczególnych punktach ścieżki zobaczyć można drzewostany: akacjowy, sosnowy na gruncie porolnym, bukowy (buczyna), brzozowy (brzezina), daglezjowy pomnik przyrody daglezji zielonej, aleję dębową, kolonie mrówek, nieczynną żwirownię.
Drugą jest ścieżka „Nad Jabłonną” o długości 8 km, która biegnie wzdłuż leśnego brzegu cieku Jabłonna, od leśniczówki Laskowo, a następnie po pętli o obwodzie 5 km. Ścieżka kończy się ponownie przy leśniczówce Laskowo. W tej przyrodniczej enklawie można zobaczyć okazałe sosny, dęby, jesiony, modrzewie i świerki. Głównymi atrakcjami są: malowniczy przełom Jabłonnej, wydmowe wzgórze widokowe Łysa Góra (82 m n.p.m.) z piękną panoramą okolic i widokiem na Zieloną Górę. Znajduje się tu również grupa pomnikowych dębów i ciekawe przyrodniczo pokopalniane stawy w Brzeziu. Są to na Ziemi Sulechowskiej największe zbiorniki wodne. W latach 70.eksploatowano tu na skalę przemysłową złoża kredy jeziornej, zalegającej na powierzchni 44 ha.
Trzecia ścieżka o długości 4 km nosi nazwę „Radowice” i przebiega przez częściowo leżący na terenie Gminy Sulechów rezerwat „Radowice”. Znajdują się tu liczne źródła, potoki w głębokich wąwozach oraz starodrzewy bukowe, sosnowe, dębowe i modrzewiowe. Pozwalane pnie drzew tworzą puszczański charakter. Ścieżkę wytyczono w 2000 roku.
2.Parki i ogrody.
Mało omawianymi w literaturze są parki wiejskie stanowiące ozdoby podsulechowskich wsi. Parki te są pozostałościami podworskimi posiadającymi walory przyrodnicze i poznawcze. W nich to właśnie obok gatunków rodzimych rosną gatunki obcego pochodzenia. Pod tym względem do najciekawszych i najlepiej zadbanych należy park przy pałacu w Bukowie z ok. 1870 r., gdzie znajduje się szkoła podstawowa. Park położony jest na południowy- zachód od pałacu i ma powierzchnię 4 ha. Rośnie w nim 33 gatunki drzew i krzewów. Wiek drzewostanu sięga blisko 100 lat, a stare pojedyncze okazy liczą od 160 do 300 lat. Tutaj można zobaczyć egzotyczne i jedyne w gminie wiązowce zachodnie. Do równie ciekawych należą lipy drobnolistne o obw. 300 i 378 cm o wieku ok. 250 lat; klony zwyczajne o obw. 290 i 310 cm i wieku ok. 250 lat; dęby szypułkowe o obw. 378 cm i wieku ok. 300 lat.
Drugim najlepiej zachowanym jest park w Pomorsku po wschodniej stronie pałacu z XVIII w., stanowiącego niegdyś własność rodu Kalckreuthów. Granice parku nazywanego również ogrodem barokowym, wyznacza kanał, którego wody opływają go z trzech stron. Kiedyś droga ogrodowa łączyła się z mostem przerzuconym przez kanał i łączyła się z drogą prowadzącą do granicy posiadłości. Na terenie parku o powierzchni ok. 2 ha rosną drzewa o przeciętnym wieku ok. 150 lat. Wśród nich możemy znaleźć dąb szypułkowy o obw. 600 cm i wieku 400 lat. Z innych okazałych drzew to m.in. olsza czarna o obw. 350 cm (jedna z najgrubszych w Polsce), świerk pospolity o obw. 290 cm, buk o obw. 310 cm, czy kasztanowiec o obw. 330 cm. Park ten powstał wraz z pałacem ok. XVIII w., a powiększono i przekształcono go w XIX w.
Parki możemy oglądać jeszcze w Łęgowie (rośnie tu potężny świerk), w Krępsku (rosną tam choiny kanadyjskie, iglicznie trójcieniowe), Obłotnie (potężny dąb szypułkowy o obw. 700 cm). Pozostałości podworskich parków i ogrodów zachowały się w Mozowie (XIX w.), Kruszynie, Kalsku i Okuninie (XIX w.). Równie stary i ciekawy jest park przy auli Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie.
3.Osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej.
Do osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej należą, liczne na terenie gminy pomniki przyrody. Wymienić tu można dwa głazy narzutowe. Pierwszy o obw. 16m i wysokości 2 m, znajduje się 50 m na zachód od szosy Krężóły- Łęgowo na 2,5 kilometrze od Sulechowa. Jest to gnejs gruboziarnisty szary z różowymi plamami, silnie spękany. W skład głazu wchodzą skalenie szare i białe, skupienia biotytu, granaty różowe o strukturze ziarnistej, kwarc przezroczysty jasnoszary. Od strony drogi leśnej, na wyrównanej powierzchni głazu znajdują się wspomniane już „znaki runiczne”. Drugi głaz narzutowy leży przy ul. Wojska Polskiego i jest drugim co do wielkości na terenie Gminy Sulechów. Jest to granit różowy średnioziarnisty, masywny. Wymiary głazu – obw. 10,9 m, wysokość 165 cm. W skład mineralny głazu wchodzą skalenie różowe, izometryczne, kwarc przezroczysty, jasnoszary, blaszki biotytu w bardzo małych ilościach. Cechą charakterystyczną głazu jest umieszczona w latach 70. kompozycja zamku z murem obronnym z otoczaków.
Ciekawym pomnikiem przyrody ożywionej jest dąb szypułkowy rosnący przy wale przeciwpowodziowym w Leśnej Górze. Jego obwód wynosi 690 cm i zamieszkany jest przez kozioroga dębosza. Owad ten osiąga długość od 24 do 53 cm i jest do największym polskim chronionym chrząszczem.
Marek Maćkowiak
