Do ciekawych obiektów architektury sakralnej możemy zaliczyć kościół farny p.w. Podwyższenia Świętego Krzyża w Sulechowie, którego historia sięga XIII w., czy zbór kalwiński wzniesiony w latach 1752- 65. Gmina kalwińska powstała w Sulechowie w 1683 r. za sprawą przybycia polskich szlachciców Stanisława i Mikołaja Latalskich wraz ze szkockim kaznodzieją Andrzejem Malkolmem. Dawniej Sulechów był miastem wielowyznaniowym. Oprócz gmin luterańskiej, kalwińskiej i katolickiej powstała w mieście również gmina żydowska, której historia sięgała XVIII w. Niegdyś przy ulicy Handlowej, dawnej Tkackiej istniała bożnica wybudowana na przełomie XIX i XX w. Niestety nie zachowała się do dziś.
Obok budowli architektury sakralnej ciekawą jest architektura militarna. Na pewno są to resztki sulechowskich murów powstałych już ok. 1300 r. Obecny wygląd sulechowskie mury zawdzięczają wielowiekowym przeróbkom. Pierwsze były zbudowno z kamienia polnego o nieregularnym układzie. W XV i XVI w. mury nadbudowano partiami ceglanymi. Z dawnych obwarowań zachowały się spore fragmenty grubości ok. 1,2 m i wysokości od 2,5 do 5m. W nadbudowach z cegły można zobaczyć otwory strzelnicze.
Drugim elementem obronnym Sulechowa była fosa, która w średniowieczu biegła wokół murów. Fosę zasilał strumień Młynówki (Sulechówki), którą z czasem zasypano. Najdłużej, bo jeszcze w połowie XIX w., fosa zachowała się po północnej stronie murów. Po zasypaniu urządzono na jej miejscu ul. Okrężną. Z kolei po stronie wschodniej, jeszcze w XVIII w. istniał wał obronny wraz z fosą.
Ważną rolę militarną i obronną pełnił w średniowieczu zamek znajdujący się z północno- wschodniej części miasta. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z dokumentu Piastów głogowskich Henryka i Przemka z 1319 r. O tym, że zamek powstał pierwszy przed Sulechowem, wspominają niemieccy kronikarze. Fragmenty starej budowli zachowały się w piwnicach zamkowego skrzydła zachodniego i wieży. Plan miasta z 1722 r. uwidacznia, że jeszcze wówczas zamek był budowlą trójskrzydłową (obecnie zachowało się skrzydło zachodnie), jednak pierwotny kształt zamku jest nieznany. Z wiekiem został przebudowany służąc książęcym wdowom za lokum i ich zarządcom.
Ze współczesnej architektury militarnej należy wymienić niemiecki system fortyfikacji Pozycji Środkowej Odry (Oderstelung). Żelbetonowe schrony bojowe i bierne umiejscowiono na lewym brzegu Odry m. in. w miejscowości Leśna Góra i pełniły jedną z trzech głównych linii obronnych wybudowanych przez Niemców na wschodniej granicy Rzeszy przed wybuchem II wojny światowej. Wiele ze schronów zostało wysadzonych, zasypanych lub uległo zalaniu wodą, stąd jest ich niewiele. Do najciekawszych należy tzw. dzwon schronu obserwacyjnego (712), schron bojowy (711) oraz schron bierny (708).
Pożary i działania wojenne nie omijały Sulechowa. Dawne drewniane budynki o konstrukcji szachulcowej uległy spaleniu bądź rozbiórce. Ostatnie działania wojenne również nie oszczędziły murowanego budownictwa miejskiego stanowiącego jeden ze składników kultury. Zniszczenia miasta sięgały 60% i z przykrością należy stwierdzić, że stało się tak głównie za sprawą armii rosyjskiej.
W ocalałej architekturze miejskiej prym wiodą usytuowane w centrum miasta niewielka liczba starych kamieniczek i sulechowski ratusz. Wygląd pierwszego ratusza nie jest znany, choć niekoniecznie powstał zaraz po założeniu miasta. Być może był niewielkim budynkiem z halą kupiecką lub sądową przebudowywaną przez wieki. Wiadomo, że gotycka budowla spłonęła w wielkim pożarze 27 kwietnia 1557 r., a budynek odbudowano w stylu renesansowym. W jego murach oprócz urzędu mieściły się: warzelnia piwa, areszt i apteka (“Pod lwem” z 1587 r.). Po raz kolejny ogień dosięgnął ratusza w czasie wojny 30. letniej w 1633 r. Wówczas był jednopiętrową budowlą o wysokim dwuspadzistym dachu, którą przebudowano w II połowie XIX w. dobudową drugiego piętra i płaskim dachem.
W przypadku architektury mieszkaniowej zachowały się nieliczne kamienice z XVIII i XIX w., m. in. na ulicy Handlowej, Okrężnej, Armii Krajowej.
Na terenie gminy znajduje się również ciekawa architektura rezydencyjna i gospodarcza. W każdej sulechowskiej wiosce mieszkał szlachecki ród, a dzięki temu powstawały zespoły pałacowe. Do najciekawszych należy barokowy pałac w Kalsku powstały na przełomie XVII i XVIII w., stanowiąc niegdyś siedzibę rodu von Sydow. Pałace zachowały się jeszcze w Bukowie, Pomorsku i Kruszynie. Niestety wiele pałaców zniszczono, jak w Okuninie. W skład zespołów pałacowych wchodziła zabudowa podworska, która zachowała się w Mozowie (oficyna – koniec XVIII w.), Klępsku (zespół folwarcznyz XIX w. - czworaki, stajnie, stodoły), Okuninie (zabudowa folwarczna koniec XIX w.), Łęgowie (zabudowa folwarczna z końca XIX w.- oficyna, lamus).
W grupie omawianych walorów elementem słabo wykorzystywanym jest układ osadniczy. Przedmiotem zainteresowania turystycznego może i powinno być rozplanowanie Sulechowa, relikty osadnictwa wiejskiego, kształt wsi, czy ich nazewnictwo. Elementy te stanowią ciekawe świadectwo dawnej organizacji życia i myśli urbanistycznej. Spójrzmy chociażby na układ urbanistyczny Sulechowa. Według niemieckich zapisów kronikarskich miasto powstało ok. 1260 r. Stary Sulechów ma znamiona typu śląskiego, polegającego na tym, że droga przelotowa przez miasto rozwidlała się wewnątrz niego, tworząc jednokierunkowe ulice nadające miastu kształt owalny, wewnątrz którego znajdował się rynek. Wymiary średniowiecznego Sulechowa wynosiły 400 na 300 m. W obrębie owalnicy wytyczono trzy zespoły budowlane, z których środkowy wydłużony z północy na południe prostokąt stworzył rynek o wymiarach 95 na 76 m. Rynek ze wszystkich stron otaczała zwarta zabudowa, a na środku placu zbudowano ratusz. W północno- wschodniej części do murów miasta przylegał feudalny zamek wzniesiony na sztucznie usypanym wzgórzu, który posiadał własne mury i fosę, przez co znacznie wystawał z linii urbanistycznej miasta. Początkowo gród posiadał dwie bramy: zielonogórską i świebodzińską. Natomiast już w średniowieczu poza terytorium miasta otoczonego murami przy trakcie handlowym północ- południe uformowały się dwa przedmieścia. Przed Bramą Zielonogórską stanął szpital św. Jerzego oraz drugi kościół miasta o nieznanym wezwaniu, należący do szpitala św. Jerzego z cmentarzem grzebalnym. Poza Bramą Świebodzińską w bliżej nieznanym okresie zbudowana została (w miejscu obecnej wieży ciśnień) kaplica św. Anny,również otoczona cmentarzem. Pierwsza wzmianka o kaplicy pochodzi z 1557 r. i mówi o pożarze, który zniszczył kościół. W 1725 r.z powodu zniszczeń kaplicę św. Anny rozebrano r.
Marek Maćkowiak
