Właśnie taką nazwę nosił projekt tras pieszo- rowerowych na terenie gminy, który zrealizowano po części ze środków pomocowych Unii Europejskiej z programu PHARE CBC 2002, w ramach programów Euroregionu „Sprewa- Nysa- Bóbr”. Do czasu realizacji tego projektu obszar Sulechowa i okolic był swoistą „białą plamą”, gdyż na terenie gminy nie było wyznaczonych i oznakowanych tras turystycznych. Otaczające gminę miejscowości o wieloletniej i utrwalonej renomie turystycznej i wypoczynkowej, zainicjowały pomysł stworzenia szlaków. Został on zrealizowany w 2004 r., a oficjalnego otwarcia szlaków dokonano 22 października 2004 r.
Gmina Sulechów położona jest w środkowo- wschodniej części województwa lubuskiego i obejmuje obszar 236 km2. Jej powierzchnia rozpościera się na Wysoczyźnie Lubuskiej na terenie DolinyŚrodkowej Odry, Równiny Torzymskiej i Pojezierza Brandenbursko- Lubuskiego. Niewątpliwym walorem są lasy zajmujące 39% obszaru gminy
z największą w Polsce koncentracją drzewostanów akacjowych . Powierzchnia gminy jest zróżnicowano o dużych deniwelacjach sięgających powyżej 100 m. Dolina Odry na południowym odcinku jej granicy, znajduje się na wysokości 40 m npm. Zachodnia część jest równinna i lekko falista o maksymalnej wysokości 75 m npm, natomiast część wschodnia wznosi się na wysokości od 75 do 125 m npm, z kulminacją 145 m npm w rejonie Górzykowa.
Południowa część gminy leżąca w dolinie rzeki Odry, utworzyła terasy zalewowe oraz terasy środkowe wysokie w części północnej doliny obejmującej równocześnie zachodni jej obszar. Bardzo efektowną częścią krajobrazu są wzgórza moreny czołowej, ciągnące się od Podlegórza i Radowic w sąsiedniej gminie Trzebiechów, poprzez Górzykowo, Cigacice do Górek Małych. Pas ten przylega bezpośrednio do doliny Odry podkreślając piękno całej okolicy. Patrząc na ten teren od strony południowej widać malowniczo rozmieszczone na morenie zabudowania Cigacic [1].
Dla miłośników wędrówek pieszo- rowerowych stworzono 152 km profesjonalnie oznakowanych tras. Z kolei amatorzy przyrody znajdą tu wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt, a miłośnicy historii szereg zabytków architektury.
Wędrówkę rozpoczynamy z Sulechowa, od głównego rogacza umiejscowionego przy ulicy Świerczewskiego, obok nowej Biblioteki Miejskiej i dawnego zboru kalwińskiego. Z tego miejsca rozchodzą się trzy szlaki pieszo- rowerowe: historyczny- bitewny, pomników przyrody, mistrza ołtarza z Gościszowic oraz szlak południowy.
Historyczny szlak bitewny o długości 41 km oznaczono kolorem czerwonym. Przebiega on przez Sulechów- Kalsk- Łochowo- Głogusz- Kije- Mozów- Cigacice- Pomorsko.
Idąc tą trasą na szczególną uwagę zasługuje pałac barokowy w Kalsku powstały na przełomie XVII-XVIII wieku, a będący niegdyś siedzibą rodu von Sydow. Dzisiaj mieści się w nim Instytut Zarządzania i Inżynierii Rolnej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie. Nieopodal pałacu znajduje się późnogotycki, murowany z kamienia i cegły kościół filialny z drewnianą wieżą nadbudowaną w 1826. Przy kościele możemy obejrzeć XIX w. kaplicę nagrobną. [2] Zarówno nad wejściem do pałacu jak i do kaplicy umiejscowione są herby rodu von Sydow.
Kolejnym etapem jest położona 3 km od Kalska, wieś Kije. Jest to miejscowość, na terenie której rozegrało się jedno z największych starć militarnych tego regionu, tzw. Bitwa pod Kijami. W okolicach wsi Mozów, Kije, Głogusz i Pałck (gmina Skąpe) w dniu 23 lipca 1759 roku starły się - 23 tysięczna armia pruska pod wodzą gen. Wedella i 37 tysięczna armia rosyjska pod dowództwem gen. Sałtykowa. Dnia 20 lipca armia pruska przybyła od strony Świebodzina do Sulechowa. 22 lipca przybył do armii gen. Wedell, a w tym czasie armia rosyjska zajmowała pozycje między Klępskiem i Starym Kramskiem. W nocy z 22 na 23 lipca Rosjanie obeszli lewe skrzydło pruskie i w okolicach Pałcka nad Rakówką, zajęli stanowiska bojowe, zagradzając Prusakom drogę odwrotu w stronę Krosna. Rano 23 lipca zgodnie z rozkazem króla gen. Wedell z 25 tys. swego wojska przystąpił do ataku. W czasie walk pod Kijami ginie gen. von Wobersnow. Trzykrotny atak Prusaków był nadaremny, gdyż artyleria rosyjska nie pozwalała im zdobyć pozycji nieprzyjaciela. Rosjanie okrążyli Prusaków, którzy zmuszeni byli wycofać się. Płonęły wsie Niekarzyn i Skąpe, a w zażartej walce zginęło 5 tys. Prusaków. Po całodziennej walce pokonani Prusacy wycofali się przez Odrę w Cigacicach w kierunku Zawady i Zielonej Góry. Rosjanie pomaszerowali w stronę Krosna, gdzie mięli połączyć się z austriacką armią gen. Laudona.[3]
Polskim akcentem tej batalii był udział Polaków. W armii pruskiej znajdował się tzw. żółty pułk huzarów, którym dowodził płk. Paweł Józef Małąchowski. Po stronie rosyjskiej walczył ks. J. Lubomirski (wcześniej – generał saski), dowodzący trzema pułkami muszkieterów 1 dywizji generała Fermora. [4] Ciekawostką jest również to, że ostrzał wojsk rosyjskich, pruska artyleria przeprowadzała ze wzniesienia określanego w literaturze niemieckiej jako Schwedenschanze. Wzniesienie to jest niczym innym jak dawnym grodziskiem datowanym na lata 600- 950 n.e. Położone jest ono na naturalnym wzniesieniu obok ostatnich zabudowań wsi Kije. Nieopodal grodziska płynie strumień, nad którym znajduje się młyn wodny. Na szczycie wzniesienia umiejscowiony jest wał obronny otaczający wnętrze grodu z betonową płytą wmontowaną przez Niemców. Poniżej od południa przylega do niego półksiężycowy płaskowyż uważany za podgrodzie. Obecnie cały kompleks jest całkowicie zalesiony. Sondażowe badania prowadził w Kijach mgr A. Kołodziej w 1960 r., ówczesny wojewódzki konserwator archeologiczny. [5]
Jedną z ciekawostek tej okolicy, związaną ze wspomnianą Bitwą pod Kijami, są pozostałości po pomniku upamiętniającym to wydarzenie. Po postumencie wzniesionym w 1909 r. pozostała tylko podstawa, która obecnie znajduje się na terenie gminy Skąpe. 
Z kolei przed Kijami przy drodze Sulechów- Kije nr 277 znajdował się pomnik przyrody – topola czarna o obw. 560 cm. Niestety pod koniec 2004 r. silne wichury połamały to stare drzewo.
Podążając dalej, na 21 km szlaku, mijamy wieś Mozów i docieramy do wsi Cigacice wymienianej już w 1308 r. wśród należących do diecezji poznańskiej. Tutaj co rocznie w sierpniu organizowany jest jeden z przystanków ekspedycji wodniackiej pn. „Flis Odrzański”. Flis jest 16-dniową ekspedycją wodną od Brzegu po Szczecin organizowaną przez Zarząd Główny Ligi Morskiej i Rzecznej. Znaczenie gospodarcze Cigacic związane jest z budową w 1882 r. basenu portowego i wykonanych w 1896 r. urządzeń portu rzecznego (umocnionego nabrzeża, magazynu i utwardzonego placu składowego). W porcie do przeładunku postawiono w 1904 r. żuraw bramowy.
Na lewym brzegu Odry możemy również obejrzeć pozostałości niemieckich fortyfikacji tzw. Pozycji Środkowej Odry (niem. Oderstellung). Były one jedną z trzech głównych linii obronnych wybudowanych przez Niemców na swej wschodniej granicy przed wybuchem II wojny światowej. Pozycja Środkowej Odry tworzyły żelbetonowe schrony bojowe i bierne. Sam rejon Cigacic składał się z trzech głównych linii obronnych – pozycji głównej, tyłowej i ryglowej. Do chwili obecnej zachowało się niewiele schronów, a najlepiej odrestaurowanym jest schron bojowy o numerze 708 przy Leśnej Górze. [6]
29 stycznia br. w 60 rocznicę walk o Cigacice, na lewym brzegu Odry odbyło się widowisko batalistyczne. Zorganizowały je Lubuskie Towarzystwo Rekonstrukcji Historycznej i Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji.
Niedaleko schronu, przy wale rośnie wiekowy dąb szypółkowy o obw. 690 cm, który zasiedla kozioróg dębosz. Owad ten osiąga długość od 24 do 53 mm i jest zaliczany do największych polskich chrząszczy. Kozioróg dębosz to owad bardzo rzadki, zagrożony wyginięciem. Dlatego, też objęty został ochroną gatunkową.
Na 38 km szlaku docieramy do leśniczówki Laskowo, gdzie znajduje się ścieżka edukacyjna „Nad Jabłonną”. Nazwę swoją zawdzięcza ciekowi wodnemu i ma charakter pętli o obwodzie 5 km. Obszar ten cechuje się bogactwem krajoznawczo- przyrodniczym, mającym właściwości wielkoprzestrzennego obszaru wydmowego. Tutaj wśród skupisk wielogatunkowych drzew najciekawszą jest grupa trzech pomnikowych dębów. [7]
Ostatnią miejscowością szlaku czerwonego na 41 km jest wieś Pomorsko. We wsi znajduje się węzeł szlaków czerwonego i czarnego biegnącego z Czerwieńska do Brodów i Nietkowic. Wieś Pomorsko wzmiankowano w 1409 r. i 1469 r. W 1565 r. właścicielem wsi był Lesław, później Kalekreuthowie. We wsi znajduje się zespół podworski. Pałac powstał po przebudowie starego obiektu, na przełomie XIX i XX w. Obecnie w pałacu mieści się szkoła podstawowa. Istnieje również murowana oficyna z końca XVIII w. W sąsiedztwie pałacu znajduje się park z licznym starodrzewiem. Są w nim m.in. : dąb szypułkowy o obw. 600 cm, świerk pospolity o obw. 290 cm, olasza czarna o obw. 350 cm (jedna z najgrubszych w Polsce), okazałe jesiony i graby. [8]
Najdłuższy szlak pomników przyrody o długości 44 km oznaczono kolorem zielonym. Przebiega on przez Sulechów- Łęgowo- Buków- Karczyn- Klępsk- Obłotne- Sulechów. Bardzo ciekawym obiektem tej trasy jest eratyk, znajdujący się w lesie opodal drogi biegnącej z Krężoł do Łęgowa. Głaz ma wyskokość ponad 2 m. i obwód 16 m. Jest szarym z różowymi plamami gnejsem gruboziarnistym, który wskutek wietrzenia zawiera wiele pęknięć. Intryguje on tajemniczym, opisywanym przez blisko 200 lat, rzekomym pismem runicznym. W samym Łęgowie na 8 km szlaku, znajduje się mocno zniszczony zespół pałacowy zbudowany ok. 1870 r. Na południowy zachód, przy pałacu leży park krajobrazowy, w którym rośnie 33 gatunki drzew i krzewów. Wiek drzew wynosi od 100 do 170 lat. W tym wiejskim parku rosną takie gatunki egzotycznych drzew jak: perłowiec japoński, miłorząb dwuklapkowy i jedyny w gminie wiązowiec zachodni. [9]
Drugim ciekawym miejscem szlaku zielonego jest połączenie szlaku ze ścieżka dydaktyczna „Do Waligóry”, którą utworzono w 1998 r. Biegnie ona od leśniczówki w Klępsku i kończy po 3,4 km przy najgrubszej w Polsce sośnie „Waligóra”. Jest to imponujący okaz sosny zwyczajnej o obw. 625 cm i wieku 170 lat. [10]
Kolejną atrakcją tej trasy jest Rezerwat „Radowice” o powierzchni 55,6 ha, mający charakter leśno krajobrazowy. Rezerwat porasta wiekowy las bukowy z niewielką ilością m.in. dębu, sosny, grabu, modrzewia i diaglezji. Wewnątrz rezerwatu przebiega kolejna ścieżka dydaktyczna o długości 3,3 km. Dalej szlak biegnie koło tzw. „Wichrowych Wzgórz”, gdzie rosną bardzo rzadkie dęby błotne.
Jednak na szlaku tym nie zobaczymy wszystkich przyrodniczych obiektów chronionych. Na terenie gminy jest ich 104 i znajdują się w różnych miejscach.
Szlak mistrza ołtarza z Gościszowic o długości 15 km oznaczono kolorem żółtym. Trasa przebiega przez Sulechów- Krężoły- Klępsk- St. Kramsko- Wojnowo, a dalej szlakiem czerwonym do Babimostu. Najciekawszym miejscem tej trasy jest wieś Klępsk. Wieś wymieniano już w 1314 r., a kościół w 1421 r. Drewniana świątynia pw. Najświętszej Marii Panny jest prawdziwą perłą XIV w. architektury sakralnej. Bogactwem tego poewangielickiego kościoła o konstrukcji szachulcowej jest przepiękna i unikalna polichromia. Wewnątrz kościoła znajduje się m.in. ołtarz z ok. 1500 r., chrzcielnica z 1581 r., ambona z 1614 r., chór muzyczny z 1600 r. [11] Zachowany tryptyk (ołtarz) wykonano w słynnym warsztacie mistrza z Gościszowic, który stworzył warsztat działający na Śląsku w okolicach Żagania i Szprotawy. Wykonywano w nim przede wszystkim nastawy ołtarzowe składające się zwykle z rzeźbionych części środkowych, predeli oraz malowanych awersów skrzydeł. Właśnie takie XIV w. retakulum pozostało do dzisiejszych czasów nienaruszone w Klępsku. Ołtarz przedstawia Matkę Boską z Dzieciątkiem i jest najstarszym zabytkiem tego kościoła.
Dalej szlak biegnie przez wieś Stare Kramsko- Wojnowo, tam łączy się z ogólnopolskim szlakiem czerwonym, którym można dotrzeć do drugiego ołtarza mistrza z Gościszowic znajdującego się w Babimoście. Ołtarz zwany „tryptykiem sulechowskim” powstał w 1499 r., a trafił do Babimostu w 1866 r. drogą zapisu zmarłego proboszcza sulechowskiego Henkego. [12]
Szlak południowy o długości 10,5 km oznaczono kolorem czarnym. Biegnie on poprzez skrzyżowanie na trasie szlaku czerwonego Mozów- Sulechów- Kruszyna- Obłotne do pomnika przyrody do Waligóry. Trasa bierze swój początek w Mozowie nieopodal skrzyżowania dróg z Sulechowa, Pomorska i Kijów. W Mozowie możemy zobaczyć kościół filialny z końca XIX w., oficynę podworską z końca XVIII w. oraz park krajobrazowy z XIX w. park z oficyną stanowi resztę założenia dworskiego. Z kolei na Kruszynie znajduje się pałac zbudowany na przełomie XVIII i XIX w., dworek klasycystyczny z 1816 r. oraz oficyna z początku XIX w. W Obłotnie rośnie potężny dąb szypułkowy – pomnik przyrody o obw. dochodzącym u podstawy prawie do 700 cm. [13]
mgr Marek Maćkowiak
pracownik Biura Rady Miejskiej
i Promocji Gminy Urzędu Miejskiego
w Sulechowie
[1] A. Zabłocki, Walory krajoznawcze i atrakcje turystyczne Gminy Sulechów, Wrocław 2004, s .9.
[2] S. Kowalski, Zabytki województwa Zielonogórskiego, zielona Góra 1987, s. 96.
[3] J. P. Majchrzak, Wojna siedmioletnia 1756-1763 [w:] Rocznik Lubuski, Zielona Góra 1992, s. 237.
[4] M. Nowacki, Co wiemy o Bitwie pod Kijami, Świebodzin Gazeta Powiatowa Nr 4/98, s.17.
[5] A. Kołodziej, B. Kres, Z problematyki badań nad pograniczem śląsko- lubuskim we wczesnym średniowieczu [w:] Rocznik Lubuski III, Zielona Góra 1962, s. 293.
[6] K. Motyl, Pozycja Środkowej Odry. Rejon: Cigacice, Zielona Góra 2000, s. 2,7.
[7] L. Okowiński, Środowisko geograficzno- przyrodnicze gminy Sulechów, Sulechów 2002, s. 92.
[8] S. Kowalski, Zabytki województwa..., s.167.
[9] T. Czwałga, Przyroda Gminy Sulechów, Świebodzin 1998, s. 10.
[10] L. Okowiński, Środowisko ..., s. 89.
[11] L. Okowiński, Renesansowy kościół w Klępsku, Sulechów 2002, s.36-37.
[12] S. Wiliński, Materiał. Poliptyk sulechowski z 1499 [w:] Przegląd Zachodni 1948, s.166-167.
[13] T. Czwałga, Przyroda Gminy ..., s. 10.
