Nowoczesne programy nauczanie, podręczniki, dobrze wykształcona kadra nauczycielska, nowoczesne metody nauczania, dobrze wyposażone sale wykładowe i ćwiczeniowe, możliwość uzyskania matury wskazywały, iż pobyt w Sulechowie często był traktowany jako przystanek w edukacyjnych wędrówkach uczniów z Rzeczypospolitej, Litwy, ze Śląska, Łużyc. Po edukacji w Legnicy, Wrocławiu, czy innych miast śląskich, Sulechów pełnił rolę miejsca, pośredniego w edukacji w dalszej drodze na studia czy to na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, jak również innych uczelniach niemieckich. Dodatkowym atutem Sulechowa była własna drukarnia, która znana była w Europie, wydając podręczniki, jak też inne druki. Natomiast program nauczania ośrodka sulechowskiego był bardzo rozbudowany, wprowadzono po raz pierwszy szkoły ćwiczeń dla przyszłych nauczycieli, którzy mieli uczyć w szkołach elementarnych i realnych. Od 1803 roku dzięki polskiemu funduszowi szkolnemu w sulechowskim gimnazjum przygotowywało się do zawodu nauczycielskiego pod kierunkiem Steinbarta i szczególnym nadzorem J.J. Jeziorowskiego 6 Polaków, a następnie 12 [2], zanim zostały zorganizowane seminaria w Łowiczu i Poznaniu. Wśród tych seminarzystów można wymienić: Feliksa Bentkowskiego z Lubartowa (syn drobnego kupca) [3], który był w Sulechowie w latach 1800-1802, następnie odbył studia w Halle, czy też wcześniej J.C. Beyera z Poznania, był w seminarium w latach 1799-1801. Spotykamy również jego brata J.G. Beyera, w tych samych latach. Był tutaj również Matthias von Rodziewicz [4]. Państwo subsydiowało każdego seminarzystę w kwocie 100 talarów rocznie, przeznaczając tę kwotę na utrzymanie, natomiast nauczyciele otrzymywali 400 talarów rocznie.
Królewskie Gimnazjum Pedagogiczne kończyło się egzaminami, które umożliwiały podjęcie dalszej nauki na uniwersytetach. G.S. Steinbart wprowadził nowoczesne metody nauczania, opierając się na programach oświeceniowych z Halle i Berlina. Zespoły Kształceniowe w Sulechowie przyciągały uczniów z okolic miasta, Śląska, Wielkopolski, czy pozostałych ziem polskich. Nie brakowało uczniów z Litwy, czy też Moraw, Łużyc, Czech, jak też innych kierunków, np. Lubeki, Berlina, Nowej Marchii, Pomorza. Granice państwowe nie stanowiły przeszkody w poznawaniu i zdobywaniu wiedzy. Sulechów, mimo, iż leżał w Brandenburgii, to jednak był bardzo otwartym ośrodkiem kształceniowym. Szybko idee tego Zespołu Kształceniowego docierały do wszystkich tych, którzy chcieli zdobywać wiedzę. Spotykamy tutaj uczniów różnych wyznań, zarówno protestantów, w tym synów pastorów, jak też uczniów pochodzenia żydowskiego, ale i też katolików. Pochodzenie społeczne uczniów było bardzo różne, w Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym dużą grupę stanowili synowie szlachty polskiej, mieszczan, synowie dowódców wojskowych, czy pastorów. Natomiast w szkole realnej, która była wzorowana na szkole z Berlina, Wrocławia, naukę pobierali przyszli rzemieślnicy, dzieci oficerów, mieszczan, czy kupców. Tylko w latach 1766-1818 w dwóch szkołach sulechowskich, czyli Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym i szkole realnej, naukę pobierało 2401 uczniów, z tego w gimnazjum 1571, natomiast w drugiej szkole 830. Rocznie zapisanych było od 30 do 97 uczniów. W Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym do 1911 roku uczyło się 6211 uczniów, z tej liczby tylko 1288 uczniów ukończyło cały cykl i uzyskało maturę . [5] Program nauczania był bardzo rozbudowany, oprócz przedmiotów humanistycznych, czyli historii (świata i Brandenburgii) i geografii, zajęć z języka niemieckiego, prowadzona była nauka języków obcych, w tym: hebrajskiego, łaciny, a także francuskiego i włoskiego, również przedmiotów bardzo praktycznych, czyli matematyki, geometrii, pomiaru pól [6]. Nauka trwała 6 lat, kończyła się egzaminem maturalnym, po każdym półrocznym nauczaniu przeprowadzane były egzaminy. Zajęcia w Pedagogium odbywały się zimą i wiosną przed południem i po południu. Natomiast w szkole realnej nauka trwała 4 lata [7]. W klasie I uczono czytania, kaligrafii, rachunków, języka niemieckiego, w klasie drugiej doszła nauka łacińskiego i zawodu. W klasie III wprowadzono język hebrajski, grecki, język francuski i geografię, w klasie IV uzupełniono przedmioty o logikę i historię naturalną. Odpłatność była nie duża, kwartalnie 16 srebnych groszy, rocznie 6 talarów. W szkole pracowało 6 nauczycieli: rektor, który miał 21 godzin tygodniowo, conrector - nauczał 25 godzin tygodniowo, cantor - 20 godzin, baccalaureus - 23 godziny, organista - 8 godzin i aedituus - tylko 2 godziny [8].
Pedagogium.
Szkoła mieszczańska w latach 1787-1806 gościła w swych murach 33 uczniów, którzy przy wpisie podawali, iż pochodzą z ziem polskich (od 1795 roku z Prus Południowych) [9].
Poniżej przedstawione zostały tabele z podaniem liczby wpisów w poszczególnych latach do szkoły realnej i Królewskiego Gimnazjum Pedagogicznego, które obrazują geografię uczniów przebywających w Sulechowie w XVIII i początku XIX wieku.
Tabela nr 1. Uczniowie szkoły realnej w Sulechowie w latach 1787-1806
| Rok wpisu uczniów | Liczba ogółem uczniów | Uczniowie pochodzący z ziem polskich | Uczniowie z tzw. Prus Południowych (od 1795 r.) | Uczniowie ze Śląska (w tym z Sulechowa i okolic) | Uczniowie pochodzący z Łużyc |
| 1787 | 77 | 12 | - | 55 | - |
| 1789 | 9 | 1 | - | 7 | 1 |
| 1790 | 12 | 2 | - | 10 | - |
| 1791 | 12 | 1 | - | 11 | - |
| 1792 | 28 | 3 | - | 25 | - |
| 1793 | 16 | 3 | - | 13 | - |
| 1794 | 25 | - | - | 25 | - |
| 1795 | 25 | - | - | 25 | - |
| 1796 | 23 | - | 6 | 17 | - |
| 1797 | 30 | - | 5 | 25 | - |
| 1798 | 21 | - | 3 | 18 | - |
| 1799 | 21 | - | - | 21 | - |
| 1800 | 23 | - | 5 | 16 | 2 |
| 1801 | 31 | - | 2 | 29 | - |
| 1802 | 24 | - | 3 | 21 | - |
| 1803 | 32 | - | 2 | 30 | - |
| 1804 | 40 | - | 2 | 38 | - |
| 1805 | 15 | - | 2 | 13 | - |
| 1806 | 10 | - | - | 10 | - |
| Razem: | 502 | 23 | 30 | 446 | 3 |
Tabela nr 2. Uczniowie Królewskiego Gimnazjum Pedagogicznego w latach 1768-1818
| Rok wpisu uczniów | Uczniowie z Prowincji Poznańskiej | Uczniowie z ziem polskich | Uczniowie z Księstwa Warszawskiego | Uczniowie z Wielkiego Księstwa Poznańskiego | Uczniowie ze Śląska | Uczniowie z Sulechowa i okolic | Uczniowie z Dolnych Łużyc | Ogólna liczba uczniów |
| 1768 | 4 | 20 | - | - | 19 | 8 | - | 105 |
| 1778 | - | - | - | - | - | 3 | - | 4 |
| 1781 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| 1782 | - | - | - | - | - | 2 | - | 6 |
| 1783 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| 1784 | 1 | - | - | - | - | 2 | - | 5 |
| 1785 | - | - | - | - | 1 | 2 | - | 5 |
| 1786 | - | - | - | - | - | 3 | - | 4 |
| 1787 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| 1795 | - | - | - | - | 8 | 2 | 1 | 26 |
| 1796 | - | 1 | - | - | 3 | 2 | - | 36 |
| 1797 | - | 2 | - | - | - | 2 | - | 16 |
| 1798 | 4 | - | - | - | 2 | 6 | - | 36 |
| 1799 | 2 | - | - | - | - | 7 | - | 32 |
| 1800 | - | 1 | - | - | 4 | 9 | - | 34 |
| 1801 | - | - | - | - | 2 | - | - | 20 |
| 1802 | - | 2 | - | - | - | 6 | - | 34 |
| 1803 | - | - | - | - | 4 | 7 | - | 46 |
| 1804 | 1 | 1 | - | - | 3 | 7 | - | 54 |
| 1805 | - | 1 | - | - | 5 | 17 | - | 92 |
| 1806 | 2 | 1 | - | - | 1 | 4 | - | 25 |
| 1807 | - | 1 | - | - | 2 | 3 | - | 31 |
| 1808 | - | - | 3 | - | 1 | 12 | 2 | 44 |
| 1809 | - | - | 2 | - | 5 | 7 | 1 | 40 |
| 1810 | - | - | 4 | - | 2 | 8 | - | 51 |
| 1811 | 2 | - | 6 | - | 4 | 5 | 1 | 43 |
| 1812 | 2 | - | 9 | - | 1 | 17 | 1 | 67 |
| 1813 | 1 | - | 5 | - | 8 | 13 | - | 73 |
| 1814 | - | - | 17 | - | 7 | 9 | - | 92 |
| 1815 | 1 | - | 5 | 8 | 7 | 12 | - | 97 |
| 1816 | - | - | - | 9 | 3 | 12 | - | 74 |
| 1817 | - | - | 1 | 8 | 5 | 9 | 1 | 76 |
| 1818 | - | - | - | 10 | 10 | 9 | - | 53 |
| Razem: | 20 | 30 | 52 | 35 | 106 | 212 | 7 | 1321 |
Źrodło: Ubi sunt? Verzeichnis aller Zöglinge und Schüler. Die vom 1768 und von 1782 bis April 1911 des Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau besucht haben, Lissa 1911, s. 1-10, 50-53 (obliczenia własne); BSNHIS UZ, sygn. ZS/567, Rangordnung der sammtlichen Schüler der Züllichauschischen Pädagogium..., nach dem Prüfung zu Jahre 1808, 1812, 1811, 1812, 1816 (obliczenia własne). Szczegółowe omówienie w pracy B. Burda, Związki edukacyjne.., s. 114-115.
W latach 1768 do 1866 z Sulechowa i okolic pochodziło 271 absolwentów, z ziem polskich było 198, w tym z Poznania 11, z Warszawy, czy Gdańska, z bliższych to: Krosno - aż 26, z Gorzowa 20. W tym samym okresie z Berlina było 30 uczniów, mimo iż w tym mieście było podobne gimnazjum, z Brandenburgii przybyło 87 absolwentów. Natomiast ze Śląska pochodziło 24 absolwentów, z samego Wrocławia 8. Bardzo wyraźnie różnią się liczby wstępujących do szkoły i kończących. Widać to wyraźnie w tabeli nr 2. Absolwenci Królewskiego Gimnazjum byli różnego pochodzenia. W latach 1768-1866 aż 101 było synami pastorów, 76 rodzicami byli radcy prawni, 10 podawało przy wpisie, że są posiadaczami ziemscymi, 6 miało rodziców nauczycieli, 32 natomiast było pochodzenia rzemieślniczego, w tym sukiennicy 17, natomiast było pochodzenia wojskowego, 24 miało rodziców lekarzy, 13 aptekarzy, 29 było z rodzin kupieckich [10]. Wielu z tych absolwentów ukończyło studia w Halle, we Frankfurcie nad Odrą. Dane zawarte w wykazie z 1911 roku wskazują na wiele interesujących wniosków. Brakuje danych z lat 1766-1768 i 1785-1795. Jednak po przejrzeniu się dokładnym danych wpisów zauważamy, iż w latach 1768-1807 w Pedagogium naukę pobierało 30 uczniów, którzy podawałi, iż przybyli z Polski, ale już w latach 1807-1818 aż 52 osoby wpisywały, iż urodziły się w Księstwie Warszawskim, z Prowincji Poznańskiej w latach 1768-1815 przybyło 20 uczniów, ale tylko w latach 1815-1818 było tych osób aż 35, natomiast z Prowincji Śląskiej – 106 osób.
Pierwsze pięćdziesięciolecie funkcjonowania Królewskiego Gimnazjum Pedagogicznego było okresem szerokich kontaktów edukacyjnych. Przebywający w Sulechowie Jan Józef Jeziorowski prowadził w seminarium nauczycielskim wykłady o: stylu polskim i niemieckim, ortografii, kaligrafii, geografii Prus Południowych, historii i przyrodzie. Dodatkowo udzielał prywatnych lekcji dla seminarzystów i wykładał w szkole publicznej [11]. Wśród uczniów sulechowskiej placówki można wymienić Bojanowskich, Chłapowskich, Zakrzewskich, Raczyńskich, Pawłowskich. Różne były losy uczniów, niemniej warto podkreślić, iż np. H.A.L. Bukowiecky, który pochodził z Prus Południowych, był w Sulechowie od 1798 do 1802, następnie pobierał naukę w Akademii Rycerskiej w Legnicy [12]. Innym ze znanych uczniów był Benjamin Traugott Streich z Kożuchowa, syn kupca (naukę pobierał w latach 1797-1801, udał się do Gimnazjum św. Elżbiety we Wrocławiu) - znawca języków klasycznych, autor wielu sztuk teatralnych i analiz Kodeksu Justyniana. W latach 1815-1818 w Sulechowie naukę pobierał St. Simon de Brassier, hrabia z Brixlak, miejscowości obok Insbruku, zmarł jako ambasador Rzeszy Niemieckiej w Rzymie [13]. Syn komendanta Gdańska R. Sc. von Bonin uczył się w Sulechowie w latach 1814-1818, następnie odbył studia w zakresie prawa [14]. Jeszcze jeden F.W.B. von Bonin uczył się w Sulechowie, w latach 1816-1821, karierę zrobił w wojsku [15] . Ciekawe losy związane są z postacią K.J.L.A von Bongègo, który był synem lejtnanta, kształcił się w latach 1816-1819, później został farmerem w Stanie Ohio [16]. Wśród absolwentów Królewskiego Gimnazjum Pedagogicznego był August Karl Konstantin Liebreich Louis Ernst von Grävenitz, z Bottschow obok Sternberga, uczył się w latach 1827-1829, został niemieckim wicekonsulem w Pasadenie w Paragwaju [17].
Sulechów pełnił ważną role edukacyjną. J. P. Majchrzak na stronach PWSZ w Sulechowie przedstawił krótki zarys historii Królewskiego Pedagogium i Waisenhausu oraz losy niektórych znanych absolwentów tej placówki [18]. Wśród absolwentów wymienia książę Bernhard von Lippe-Bisterfeld, mąża Juliany Holenderskiej, właściciela Wojnowa, czy też Waltera Krickenberga, światowej sławy amerykanistę, dyrektora berlińskiego Muzeum Etnograficznego. Jednymi z ostatnich absolwentów z okresu międzywojennego byli: Bernard von Sydow, który w latach osiemdziesiątych był pierwszym sekretarzem ambasady RFN w Warszawie, wymieniony też jest książę Stanisław Henryk Janusz Radziwiłł, rotmistrz wojsk polskich, który zginął pod Malinami w 1920 roku. Uczniem w Sulechowie był także Otto Stern, który w 1940 roku został laureatem nagrody Nobla za badania nad magnetyzmem protonów. Naukę pobierali właściciele Klenicy czy Trzebiechowa, czyli Konstantin von Reuss, dyplomata, ambasador Wilhelma II w St. Petersburgu i Konstantynopola. Nie sposób wymienić wszystkich znanych uczniów Królewskiego Pedagogium.
Budynek pedagogium ok. 1911 r. (Gebr. Heberlein, Zwickau).
Zespoły Kształceniowe w Sulechowie do 1840 znajdowały się w rękach rodziny Steinbartów, natomiast po 1840 do 1918 roku dyrektorami byli z rodziny Hanow, związanej z poprzednikami koligacjami rodzinnymi. Do 1870 roku program i profile szkół nie ulegały zbytnim zmianom, oprócz tych, które wprowadzał G.S. Steinbart. Dyrektor Rudolf Hanow rozpoczął budowę nowego alumnatu, niestety ukończono budynek dopiero w 1880 r., natomiast nowy budynek szkoły został ukończony w 1911 roku, do 1945 roku funkcjonowała tutaj szkoła. W okresie 1933-1945 było to gimnazjum miejskie, z programem ukierunkowanym na ideologię narodową. Rozbudowane zostały zajęcia sportowe, szkoła posiadała własną przystań w Cigacicach i salę do treningu. Funkcjonowała orkiestra i prowadzona była działalność teatralna.
Okres powojenny do 1998 roku i obecnie przywrócił na nowo znaczenie szkolnictwa w Sulechowie. Już od pierwszych dni Sulechów stał się silnym ośrodkiem edukacyjnym, a przeniesienie do tej placówki Liceum Pedagogicznego na długie lata związało miasto ze środowiskiem nauczycielskim. Hasło szkoły z 1766 roku Non scholae, sed vitae disciumus znajdujące się od 1911 roku na witrażach okiennych auli, jest tam nadal aktualne [19].
[1] Jest to zapis wykładu wygłoszonego na otwarciu wystawy Królewskie Pedagogium 1719-1945 w Sulechowie w bibliotece uczelnianej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie w dniu 29 marca 2011 roku,
[2] Ibidem, s. 16-18,
[3] Ibidem, s. 18, zapisany po numerem 500; Polski Słownik Biograficzny, T. I, Z. 1, Kraków 1935, s. 440,
[4] Ubi Sunt? Verzeichnis aller Zöglinge und Schüler die vom 1768 und vom 1782 bis April 1911 des Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau besucht haben, Lissa 1911, s. 18. Zapisani po numerem 488 i 489,
[5] B. Burda, Uczniowie polscy w Królewskim Gimnazjum pedagogicznym w Sulechowie w latach 1768-1818, Przegląd Lubuski nr 1-2, Zielona Góra 1985, s. 25,
[6] Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zbiory specjalne, sygn. ZS/567/8, Nachricht von den Veränderungen in den öffentlichen Erziehungsanstalten zu Züllichau von Ostern bis Michaelis 1794 nebst Lectionsplan für den bevorstehenden Winter und der jerigen Rangordnung der scholaren aufgezetsst von D.Gotth. Sam. Steinbart, director der Anstalten, Franckfurt an der Oder, 1794, s. 8-12,
[7] B. Burda, Związki edukacyjne..., s. 107; Beiträge zur Geschichte..., s. XVII i n.,
[8] B. Burda, Związki edukacyjne.., s. 107; Beiträge zur Geschichte..., s. XVII i n.,
[9] Akta szkolne. Plany zajęć szkolnych, zarządzenia, protokoły oraz spisy uczniów z lat 1787-1874 (zbiory własne), s. 3-5,
[10] Ubi Sunt? Verzeichnis aller Zöglinge und Schüler die vom 1768 und vom 1782-April 1911 des Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau besucht haben, Lissa 1911, s. 1-10,
[11] Zob. J. Ender, Józef Jeziorowski, „Szkice Legnickie” 1967, nr 4, s. 133-154; Polski Słownik Biograficzny, t. XI, Wrocław-Kraków 1964-1966, s. 220-221,
[12] Ubi Sunt?, op. cit., s. 6, poz. 454,
[13] Ubi Sunt?, op. cit., s. 12, poz. 1240.,
[14] Ibidem, s. 11, poz. 1192,
[15] Ibidem, s. 14, poz. 1347,
[16] Ibidem, s. 13, poz. 1381,
[17] Ibidem, s. 22, poz. 2074,
[18] Zob. J.P. Majchrzak, opracowanie „NON SCHOLAE, SED VITAE DISCUMUS” – 250 lat sulechowskiej tradycji wychowania dla przyszłości , http://www.pwsz.sulechow.pl/index.php?m=6_1&id=historia korzystano 20 marca 2011 r.,
[19] Obecnie autorka pracuje nad przygotowaniem większej publikacji o szkolnictwie sulechowskim od 1719 r.po czasy współczesne
