W 1719 roku w tym mieście została założona fundacja Rodziny Steinbartów, która stała się zaczątkiem budowy nowego Zespołu Edukacyjnego (Kształceniowego), według wzoru Halle. Założyciel i twórca tego pomysłu był z zawodu igielnikiem. Siegmund Steinbart pochodził z Zielonej Góry (w tym okresie miasto należało do 1740 roku do Monarchii Habsburskiej) [2]. W 1701 roku przeprowadził się S. Steinbart do Sulechowa [3]. Odbył on wędrówkę po Europie, dotarł do Halle, gdzie poznał ośrodek kaznodziei A.H. Franckego (tzw. Franckesche Stiftungen). Jako protestant, przyjął idee pietyzmu, które postanowił realizować w dalszym swoim życiu. Do Halle w początkach wieku XVIII wysłał swego syna Johanna Christiana, który naukę kontynuował u uczniów Frankego. Zapoznał się doskonale z zasadami i programem nauczania proponowanym w Halle. Opierając się na pietyzmie S. Steinbart podjął działania zbudowania domu dla sierot w Sulechowie [4]. Nie posiadając, wzorem Frankego, swego majątku, zwrócił się w 1719 r. do króla Fryderyka Wilhelma I z pisemną prośbą i do Królewskiej Dyrekcji do spraw ubogich (Armendirektion) o udzielenie mu koncesji na założenie i prowadzenie w Sulechowie domu sierot oraz zwolnienia tej placówki z obowiązujących w królestwie pruskim świadczeń podatkowych. Królewską zgodę otrzymał dnia 12 czerwca 1719 roku. W ten sposób narodził się sulechowski sierociniec (Waisenhaus), zakład wychowawczy oraz uzyskano zgodę na rozpoczęcie - na początku - budowy domu dla sierot i równocześnie na powołanie Fundacji. Wcześniej uzyskał Steinbart poparcie w Sulechowie od duchownych i rady miejskiej [5]. Początkowo kapitał własny S. Steinbarta był bardzo mały - wynosił tylko 6 dukatów i 10 talarów. Sam fundator wywiesił skrzynkę na drzwiach swego domu, gdzie można było złożyć datki. Sulechów w tym okresie liczył ponad 4 tys. mieszkańców [6]. Wyznacznikami pietyzmu były ofiary na rzecz Kościoła, ale przede wszystkim dążenie do rozwinięcia działalności edukacyjnej, opieka nad dziećmi ubogimi (sierocińce), tworzenie tzw. szkół dla ubogich dzieci (Armenschule) [7]. Fryderyk I wspierający pietystów w Brandenburgi wyraził zgodę i sam ofiarował 10 kop pni sosnowych i 10 sztuk pni sosnowych. W 1719 r. rozpoczęto budowę sierocińca, gdzie już w następnym roku przyjęto do obiektu pierwsze sieroty. Plan pod budynek został zakupiony od Bractwa Kurkowego za zgromadzony kapitał 400 talarów. Po trzech latach było w sierocińcu już 40 dzieci, natomiast w 1723 roku założono Fundację. Pierwszym kaznodzieją był syn S. Steibnbarta, Johann Christian. W 1726 r. król pruski wydał przywilej dla Fundacji, która została uznana za Pium Corpus, czyli instytucję dobroczynności publicznej. Odtąd funkcja dyrektora była dziedziczna, pełniona przez potomków założyciela lub członków ich rodzin. Dodatkowo sierociniec tworzył własną, podległą bezpośrednio kierownictwu kościoła prowincjonalnego, parafię. Środki finansowe na założenie sierocińca Steinbart pozyskiwał dzięki dotacjom i ciągłym darowiznom ze strony mieszczan, rzemieślników. Do znaczących darczyńców zaliczali się: Ursula von Dersslinger, która ofiarowała 3800 mórg ziemi i 2500 mórg lasów, dwa majątki: Kierzków i Krusze. Natomiast kapitan Karl von Waldow ofiarował 2000 mórg ziemi i 9080 mórg lasów, były to majątki Maszków i Rudna. Te darowizny pozwoliły na rozwinięcie dalszej działalności [8]. Rodzina Steinbartów otrzymała także od króla pruskiego grunt nad Odrą, gdzie założono winnicę, zakupiono również małe gospodarstwo rolne we wsi Radowice.
Począwszy od 1719 r. powstały w mieście sierociniec, szkoła, księgarnia, piekarnia, łaźnia, browar, kościół, ogród i plac zabaw. Wspaniały kompleks wychowawczo-oświatowy posiadał jeszcze drukarnię, barokową kaplicę. W 1766 r. dzięki staraniom Gotthilfa Samuela Steinbarta, wnuka założyciela, ośrodek sulechowski posiadał już sześć szkół dla wszystkich profili kształcenia, w tym wprowadzone zostały nowe rozwiązania pedagogiczne i typy szkół na miarę potrzeb.
G. S. Steinbart zwrócił się do Fryderyka II o nadanie nowego przywileju dla Pruskiego Królewskiego Gimnazjum Pedagogicznego (Königliche Pädagogium) [9]. Równolegle podjął działania zmierzające do ukształtowania nowego modelu szkół w Sulechowie. Opracował on 6 propozycji programowych [10]. Był on profesorem na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, pełnił dodatkowo funkcję dyrektora Fundacji i pastora [11].
W latach 1760-1779 ukształtował się Zespół Kształceniowy składający się z 6 szkół. Były to: niemiecka szkoła elementarna dla najuboższych, przygotowująca do pracy na roli, szkoła dla dziewcząt, Królewskie Gimnazjum Pedagogiczne, przygotowujące do studiów uniwersyteckich, szkoła realna dla zamożniejszych grup społecznych (artystów, rzemieślników, górników, dzieci oficerów, szlachty, budowniczych, znana była jako Realschule), seminarium nauczycielskie i szkoła ćwiczeń dla przyszłych nauczycieli.
W wyniku III rozbioru Polski z ziem włączonych do Prus utworzono tzw. Prusy Południowe. Brakowało wykształconej kadry nauczycieli dla szkół, dlatego też po 1798 roku prowadzono w Sulechowie zajęcia w języku polskim dla seminarzystów z Prus Południowych, pobierających naukę w seminarium nauczycielskim [12].
Królewskie Gimnazjum Pedagogiczne kończyło się maturą, która umożliwiała podjęcie dalszej nauki na uniwersytetach. Zespoły Kształceniowe w Sulechowie przyciągały uczniów z okolic miasta, Śląska, Wielkopolski, czy pozostałych ziem polskich. Nie brakowało uczniów z Litwy, czy też Moraw, Łużyc, Czech, jak też z innych kierunków, np. Lubeki, Berlina, Nowej Marchii. Granice państwowe nie stanowiły przeszkody w poznawaniu i zdobywaniu wiedzy. Sulechów, mimo, iż leżał w Brandenburgii, to jednak był bardzo otwartym ośrodkiem kształceniowym. Szybko idee tego Zespołu Kształceniowego docierały do wszystkich tych, którzy chcieli zdobywać wiedzę. Spotykamy tutaj uczniów różnych wyznań, zarówno protestantów, w tym synów pastorów, jak też uczniów pochodzenia żydowskiego, ale i też katolików. Pochodzenie społeczne uczniów było bardzo różne, w Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym dużą grupę stanowili synowie szlachty polskiej, mieszczan, synowie dowódców wojskowych, czy pastorów z najbliższej okolicy, ale i z Rzeczpospolitej. Natomiast w szkole realnej, która była wzorowana na szkole z Berlina, Wrocławia, naukę pobierali przyszli rzemieślnicy, dzieci oficerów, mieszczan, czy kupców. Sulechów jako miasto koszarowe posiadał dodatkowo przywilej kształcenia kadry oficerskiej.
Wśród wychowanków spotkać było można znaczące osoby. Wymienić można np. Karola Fryderyka Fiszera, który został radcą Kamery Warszawskiej i przyczynił się do utworzenia w 1805 roku Liceum Warszawskiego. Został on za zasługi w rozwoju szkolnictwa warszawskiego przyjęty do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W sulechowskiej szkole kształcił się również syn J. Heckera. Był nim Johann Christian Natan Hecker (przed 1768 rokiem) [13].
[1] Jest to zapis wykładu wygłoszonego na otwarciu wystawy Królewskie Pedagogium 1719-1945 w Sulechowie w Bibliotece Uczelnianej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie w dniu 29 marca 2011 roku,
[2] B. Burda, Zygmunt Steinbart (1667-1739). Igielnik z Zielonej Góry, założyciel Zespołów Kształceniowych w Sulechowie, [w:] Ludzie Środkowego Nadodrza. Wybrane szkice biograficzne (XII-XX wiek), praca zbiorowa pod red. K. Bartkiewicza, Zielona Góra 1998, s. 193-194; zob. także: Brandenburgische Geschichte, Hrsg. Ingo Materna; Kurt Adamy; Wolfgang Ribbe, Berlin 1995, s. 352,
[3] W Sulechowie ożenił się i osiadł. Równocześnie stał się propagatorem idei pietyzmu,
[4] Beiträge zur Geschichte der Steinbartschen Erziehungs- und Anstalten Waisenhausund Königliche Pädagogium bei Züllichau. Erste Abtheilung herausgegeben zur ersten Säcularfeier des Königl. Pädagogiums am 12. Und 13. Juli 1876, Jena 1876, s. IV-V, i n.; Ubi Sunt? Verzeichnis aller Zöglinge und Schüler die vom 1768 und vom 1782-April 1911 des Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau besucht haben, Lissa, s. 1-10,
[5] [G. Berndt], Abriβ zur heimatkunde der Kreises Züllichau und Schiwebus. Fünfte Auflage, Schwiebus 1925, s. 55; E. L. Wedekind, Neue Chronik der Stadt Züllichau von den ersten Zeiten ihrer Enstehung bis auf die gegenwärtige Zeit. Nebst einer Urkundensammlung, Züllichau 1851, s. 255-275,
[6] Sulechów i okolice. Monografia pod red. Z. Borasa, Poznań 1985, s. 79,
[7] zob. K. Matwijowski, Poglądy i formacja duchowa śląskich pietystów, Studia z dziejów kultury i mentalności czasów nowożytnych, pod red. K. Matwijowskiego i B. Roka, Prace Historyczne IV, Wrocław 1993, s. 68,
[8] Beitrage zur Geschichte der Steinbartschen Erziehungs- und Unterrichts- Anstalten Waisenhaus und Königl.Pädagogium bei Zűllichau. Erste Abtheilung herausgegeben zur esrten Säcularfeier des Königl. Pädagogiums am 12. und 13. Juli 1867, Jena 1867, wstęp, s. III i n.,
[9] Brandenburgische Geschichte, Hrsg. Ingo Materna; Kurt Adamy; Wolfgang Ribbe, Berlin 1995, s. 366-367.,
[10] Beitrage zur Geschichte der Steinbartschen Erziehungs- und Unterrichts- Anstalten Waisenhaus und Königl.Pädagogium bei Zűllichau. Erste Abtheilung herausgegeben zur esrten Säcularfeier des Königl. Pädagogiums am 12.und 13. Juli 1867. Jena 1867, wstęp, s. IV i n.,
[11] B. Burda, Gotthilf Samuel Steinbart (1738-1809)- duchowny ewangelicki, filozof, pedagog, organizator szkolnictwa, profesor Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, Rocznik lubuski T. XXIII cz. 1, pod red K. Bartkiewicza, Zielona Góra 1997, s. 155-156; B. Burda, Związki edukacyjne Śląska z ziemiami polskimi w okresie oświecenia, Zielona Góra 1992, s. 89 i n. Jako profesor uczelni we Frankfurcie nad Odrą umożliwiał studentom przybywającym z ziem polskich, a nie znających języka niemieckiego zdawanie egzaminów w języku polskim,
[12] B. Burda, Uczniowie polscy w Królewskim Gimnazjum pedagogicznym w Sulechowie w latach 1768-1818, Przegląd Lubuski nr 1-2, Zielona Góra 1985, s. 26-27,
[13] Ubi Sunt? Verzeichnis aller Zöglinge und Schüler die vom 1768 und vom 1782 bis April 1911 des Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau besucht haben, Lissa 1911, s. 3.
