W połowie XVII wieku w ewangelizmie w Niemczech zrodził się nowy prąd zwany pietyzmem, który już w następnym stulecie wywierał duży wpływ na życie kościelne, a następnie i na edukację. Ruch ten skupił się w ośrodku w Halle. Studenci tej uczelni, jak i sam ośrodek, uznawani zostali za propagatorów idei pietyzmu. Samo Halle stało się ważnym ośrodkiem edukacyjnym, stało się to poprzez działalność ucznia i przyjaciela pastora Philippa Jacoba Spencera - Augusta Hermanna Franckego [2] i jego następców. A. H. Francke uznawany jest za twórcę nowych rozwiązań w zakresie idei kształcenia dzieci ubogich. On to przyczynił się do zrealizowania pomysłu budowy całego kompleksu edukacyjnego w Gaucha, nieopodal Halle. Nie posiadając własnego kapitału Francke założył w 1695 r. w Halle szkołę dla ubogich, równocześnie objął opieką sieroty i doprowadził do budowy domu dla sierot. Pomysł zakładania i prowadzenia szkół dla ubogich (Armenschulen) był już znany w Brandenburgii. Jednak Francke połączył dodatkowo edukację z zabezpieczeniem potrzeb mieszkaniowych i stworzeniem Domu Sierot, a także podjął się wprowadzenia szkoły dla dziewcząt. W 1705 roku w Halle było już 8 szkół i sierociniec. Powstały kompleks przyjął nazwę Zakładów Oświatowo-Wychowawczych Franckego (die Franckesche Stiftungen) [3]. Zespół ten posiadał własną aptekę, księgarnię drukarnię i bibliotekę. Całość składała się z sierocińców, domów dla wdów, szkół dla ubogich uczniów i sierot, seminarium, szkoły dla dziewcząt, domów mieszkalnych, zakładów rzemieślniczych, ogrodów, apteki, drukarni. Zakłady z Halle stały się wzorem późniejszych dzieł wewnętrznej misji ewangelickiej w środkowej Europie, w tym i w Brandenburgii oraz na Śląsku Cieszyńskim [4] . Rozwiązania pedagogiczne proponowane przez Franckego posłużyły do zbudowania podobnych ośrodków w Berlinie i Królewcu. Działania te dodatkowo wspierał Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II, a także jego następcy. Pietyzmowi pomogła protekcja króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I, który w 1729 roku ogłosił, że żadnego teologa ewangelickiego nie dopuści do urzędu duchownego w swym państwie, o ile co najmniej dwa lata nie studiował w Halle. Cenną spuścizną po Spenerze jest utrwalona przezeń w Kościele konfirmacja, po Franckem — zakłady halleńskie, które stały się wzorem późniejszych dzieł ewangelickiej misji wewnętrznej w środkowej Europie, w tym i w Brandenburgii oraz na Śląsku Cieszyńskim [5].
Jednym z bardziej znanych uczniów A.H. Franckego był Johann Julius Hecker. Jest on znany jako twórca pierwszej praktycznej placówki edukacyjnej, która została otwarta w 1747 Berlinie, była znana jako Realschule. Także tam w 1748 roku A.H. Hecker utworzył pierwsze pruskie seminarium nauczycielskie [6]. W sierpniu 1763 roku przygotował on ustawę wprowadzającą obowiązek szkolny w szkolnictwie elementarnym dla ewangelików (Das Reglement bildete die Grundlage für die Entwicklung des preußischen Volksschulwesens). Jego rozwiązania następnie wprowadzane były na Dolnym Śląsku. Realschule zostały otwarte także we Wrocławiu. Miał on duży wpływ na pracę żagańskiego opata zakonu augustianów Jana Ignacego Felbigera [7], który przeprowadził reformę szkolnictwa elementarnego szkół podległych zakonowi w Żaganiu, a w dalszej swej pracy dydaktycznej na zlecenie ministra E. Schlablendorfa przygotował ustawę szkolną w zakresie rozwiązań szkolnictwa elementarnego dla katolików na Śląsku i w hrabstwie Kłodzka.
Sulechów, leżący obecnie w województwie lubuskim, już od 1483 roku znalazł się w Brandenburgi, należał do miast, które już w 1527 roku przyjmują nauki M. Lutra. Pierwszym, który to uczynił, był pastor Petrus Grimm [8]. Równolegle podjął się on roli założenia nowego typu szkoły, które to rozwiązania szły z Wittenbergii i koncepcji wprowadzonych przez Filipa Melanchtona. Niestety nie zachowały się nazwiska pierwszych rektorów. Można jednak przyjąć, iż wzorem innych miast śląskich czy brandenburskich nadal nauka w szkole prowadzona była w języku łacińskim i nastawiona była na ugruntowanie wiedzy encyklopedycznej. Prowadzono zajęcia języka łacińskiego, dodatkowo uczono trochę retoryki i gramatyki. W latach 1590-1612 rektorem był Kasper Irmisch z Krosna, był biegły w grece i łacinie, parał się także poezją, dla uczniów był bardzo surowy. Szkoła w pierwszym okresie nie posiadała własnego budynku. 10 sierpnia 1600 r. szkoła przeniosła się do nowego budynku, co miało wpływ na prowadzenie szerszej działalności edukacyjnej [9]. Rektor Irmisch podjął się dodatkowo podnieść poziom nauczania. Wzorem łacińskich gimnazjów zwracano dużą uwagę na naukę religii, a w starszych klasach na poznawanie teologii. Niemniej placówka ta nie osiągnęła wysokiego poziomu. Pożoga wojny trzydziestoletniej przyczyniła się do zmniejszenia funkcji szkoły. Przyjęła ona charakter już tylko szkoły miejskiej. Ranga miasta zacznie wzrosła wraz z pojawieniem się pietystów. Sulechów, w tamtym okresie znany jako Züllichau, stanie się znanym ośrodkiem szkolnym, który promieniował na teren Śląska, Łużyc, Rzeczpospolitej, a nawet znany był na zachodzie Europy. Miasto koszarowe zmieni swój wojskowy charakter na ośrodek edukacyjny.
[1] Jest to zapis wykładu wygłoszonego na otwarciu wystawy Królewskie Pedagogium 1719-1945 w Sulechowie w uczelnianej bibliotece Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Sulechowie w dniu 29 marca 2011 roku.,
[2] K. Matwijowski, Pietismus in Schlesien. Das Zentrum Halle und sein Einfluß auf die Protestanten in Schlesien, [w:] Halle und Osteuropa. Zur europäischen Ausstrahlung des hallischen Pietismus, red. Johannes Wallmann, Tübingen 1998 (Hallesche Forschungen; 1), 231-24; Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasów nowożytnych (1500-1701), B. Wachowiak przy współudziale A. Kamieńskiego, Poznań 2001s.541.,
[3] G. Kramer, August Hermann Francke. Ein Lebenbild, Bd. 1, Halle a. S. 1880, s. 162-169.,
[4] K. Matwijowski, Z dziejów pietyzmu na Śląsku (Oddziaływanie ośrodka hallskiego na śląskich protestantów), Sobótka 1982, nr 3-4, s. 541-550.,
[5] K. Matwijowski, Z dziejów pietyzmu na Śląsku (Oddziaływanie ośrodka hallskiego na śląskich protestantów), „Sobótka”, 1982, s. 2-4. i następne.,
[6] G. Kramer, August Hermann Francke. Ein Lebenbild, Bd. 1, Halle a. S. 1880, s. 162-169.,
[7] Zob. F.J. Volkmer, J.I. Felbiger und seine Schulreform. Ein Beitrag zur Geschichte der Pädagogik des 18. Jahrhunderts, Habelschwerdt 1898; U. Kromer, J.I. Felbiger. Leben und Werk, Wien 1966, s. 122-129; także: B. Burda, Jan Ignacy Felbiger (1724-1788): opat Augustianów w Żaganiu, reformator szkolnictwa elementarnego na Śląsku i w Austrii, autor podręczników szkolnych, [w:]Ludzie Środkowego Nadodrza. Wybrane szkice biograficzne (XII-XX wiek),pod red. K. Bartkiewicza, Zielona Góra 1998, s. 50-52.,
[8] A. Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927, s. 26; Sulechów i okolice. Monografia pod red. Z. Borasa, Poznań 1985, s. 55.,
[9] B. Burda, Rozwój szkolnictwa protestanckiego na pograniczu śląsko-brandenbursko-łużyckim w czasach wczesnonowożytnych (XVI-XVIII), Rocznik Lubuski, T. XXV, pod red. M. Eckerta, Zielona Góra 1999, s. 151.
