We wrześniu br. obchodziliśmy uroczystości 60-lecia Związku Nauczycielstwa Polskiego, które odbyły się w auli PWSZ w Sulechowie. Dzięki uprzejmości Pani doktor Bogumiły Burdy z Uniwersytetu Zielonogórskiego przedstawiamy poniżej jej wystąpienie dotyczące historii sulechowskiego szkolnictwa. Ze względu na obszerność wykład publikowany będzie w odcinkach.
Rozwój szkolnictwa w mieście Sulechów sięga czasów średniowiecza. Funkcjonowała tutaj szkoła parafialna. Jednak dopiero czasy nowożytne przyniosły miastu sławę na równi Dessau czy Halle.
Sulechów, należał do miast, które już w 1527 roku przyjmują nauki M. Lutra. Pierwszym, który to czynił, był pastor Petrus Grimm[1]. Wraz z tym mamy do czynienia z rozwojem szkolnictwa, głównie szkolnictwa gimnazjalnego. Nie znamy pierwszych rektorów. Szkoła w Sulechowie, podobnie jak w innych miastach śląskich czy brandenburskich, nadal hołdowała łacinie i nastawiona była na wiedzę encyklopedyczną. Uczono łaciny, trochę retoryki i gramatyki. Można zakładać, że program szkoły wzorowany był na rozwiązaniach Filipa Melanchtona, który przygotował wzór dla szkół protestanckich. Korzystano także z rozwiązań J. Sturma i J. Kalwina. Szkoła łacińska rozwijała się prężnie. W latach 1590-1612 rektorem był Kasper Irmisch z Krosna, biegły w grece i łacinie, parał się także poezją, ale dla uczniów był bardzo surowy. 10 sierpnia 1600 r. szkoła przeniosła się do nowego budynku i rozpoczął się nowy okres jej działalności[2]. Rektor K. Irmisch starał się podnieść poziom nauczania. Kładziono duży nacisk na naukę religii i w starszych klasach na poznawanie teologii. Niemniej gimnazjum w Sulechowie nie osiągnęło wysokiego poziomu. Pożoga wojny trzydziestoletniej nie spowodowała upadku szkoły, lecz przyczyniła się do określenia jej jako miejskiej. Odbudowa szkoły i jej nowoczesnej drogi ma miejsce w pierwszej połowie XVIII wieku. Miasto zacznie być znane jako ośrodek szkolny w XVIII wieku, w tym okresie zasłynie na całą Europę, jak również na Śląsk czy Łużyce, dotrze do Rzeczypospolitej. W 1719 roku zostanie założona fundacja Rodziny Steinbartów, która rozpocznie budowę nowego Zespołu Kształceniowego w Sulechowie na wzór Halle czy Dessau. Siegmund Steinbart[3], igielnik z Zielonej Góry, w 1701 roku przeprowadził się do Sulechowa. Wcześniej odbył wędrówkę po Europie. Będą na targach w Brandenburgii poznał ośrodek kaznodziei Augusta Franke (tzw. Franckesche Stiftungen) w Halle, gdzie naukę pobierał jego syn Johann Christian i postanowił podobny założyć w Sulechowie[4]. W 1719 r. S. Steinbart przedstawił królowi Fryderykowi Wilhelmowi I pisemną prośbę na rozpoczęcie budowy domu dla sierot (na początku) i powołanie Fundacji. Posiadał początkowo tylko 20 talarów, wywiesił skrzynkę na drzwiach swego domu, gdzie zbierał datki. Był on protestantem skupionym wokół ruchu pietystów. Wyznacznikami tego ruchu były ofiary na rzecz Kościoła, ale przede wszystkim dążenie do rozwinięcia działalności edukacyjnej, opieka nad dziećmi ubogimi (budowa sierocińców), tworzenie tzw. szkól dla ubogich dzieci (Armenschule)[5]. Wzory z Halle poprzez pracę S. Steinbarta dotarły do Sulechowa i zostały tu rozwinięte. Potrzebna była zgoda króla pruskiego. Miało to miejsce w 1719 r., podjęto wtedy pierwsze działania i rozpoczęto budowę, a w 1723 roku założono Fundację. W 1726 r. król pruski Fryderyk Wilhelm I wydał przywilej dla Fundacji, która została uznana za Pium Corpus, czyli instytucja dobroczynności publicznej. Środki finansowe na założenie sierocińca Steinbart uzyskał dzięki dotacjom i ciągłym darowiznom. Pierwszymi darczyńcami byli Ursula von Derssilinger, która ofiarowała 3 800
mórg ziemi i 2500 mórg lasów, a także kapitan Karl von Waltow, ofiarował on 2000 mórg ziemi i 9 080 mórg lasów. Pozwoliło to na rozwinięcie dalszej działalności[6]. Rodzina Steinbartów otrzymała także od króla grunt nad Odrą, gdzie założono winnicę, a także od Bractwa Strzeleckiego wykupiono za sumę 400 talarów plac pod zabudowę, zakupiono także małe gospodarstwo rolne we wsi Radowice. Począwszy od 1719 r. powstały w mieście dom sierot, szkoła, księgarnia, piekarnia, łaźnia, browar, kościół, ogród i plac zabaw. Kościół nie podlegał jurysdykcji diecezji. Przywilej Fundacji zakładał, iż jest to „gmina niezależna”, co oznaczało, iż dyrektor, który był z rodziny Steinbartów, mógł sam decydować o obsadzie proboszcza i kolegium nauczycielskim. W następnych latach Zakłady Steinbarta rozrastały się, by swe apogeum osiągnąć w 1766 r., kiedy utworzono sześć szkół dla wszystkich profili kształcenia. Zespół ten rozwinął się za działalności Gotthilfa Samuela Steinbarta, wnuka założyciela, który w 1766 r. uzyskał od Fryderyka II przywilej dla Królewskiego Gimnazjum Pedagogicznego (Königliche Pädagogium)[7]. Był profesorem na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą, pełnił funkcję dyrektora Fundacji i pastora[8]. Równocześnie opracował szereg projektów nauczania i organizacji szkół. W Sulechowie powstał w latach 1760-1779 Zespół Kształceniowy składający się z 6 szkół: niemiecka szkoła elementarna dla najuboższych, przygotowująca do pracy na roli, szkoła dla dziewcząt, Królewskie Gimnazjum Pedagogiczne, przygotowujące do studiów uniwersyteckich, szkoła realna dla zamożniejszych grup społecznych (artystów, rzemieślników, górników, dzieci oficerów, szlachty, budowniczych, znana była jako Bürgerschule lub Realschule), seminarium nauczycielskie i szkoła ćwiczeń dla przyszłych nauczycieli[9]. Prężnie działała drukarnia, wydając podręczniki, jak też inne druki. Program nauczania był bardzo rozbudowany, wprowadzono po raz pierwszy szkoły ćwiczeń dla przyszłych nauczycieli, którzy mieli uczyć w szkołach elementarnych i realnych. Po 1795 r. wprowadzono także naukę w języku polskim dla seminarzystów z Prus południowych, pobierających naukę w seminarium nauczycielskim. Program nauczania w Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym kończył się maturą, która umożliwiała podjęcie dalszej nauki na uniwersytetach. G. S. Steinbart wprowadził nowoczesne metody nauczania, opierając się na programach oświeceniowych z Halle i Berlina. Przyjęta wtedy zasada Non scholae, sed vitae discimus przetrwała wiele następnych lat.
Zespoły Kształceniowe w Sulechowie przyciągały uczniów z okolic Sulechowa, Zielonej Góry, Śląska, Wielkopolski, czy pozostałych ziem polskich. Nie brakowało uczniów z Litwy, czy też Moraw, Łużyc, Czech, jak też innych stron, np. Lubeki, Berlina, Nowej Marchii. Granice państwowe nie stanowiły przeszkody w poznawaniu i zdobywaniu wiedzy w nowoczesnych ośrodkach edukacyjnych. Sulechów, mimo iż należał do Brandenburgii, to jednak był bardzo otwartym ośrodkiem kształceniowym. Szybko idee tego Zespołu Kształceniowego docierały do wszystkich tych, którzy chcieli zdobywać wiedzę. Spotykamy tutaj uczniów różnych wyznań, zarówno protestantów, w tym synów pastorów, jak też uczniów pochodzenia żydowskiego czy katolików. Pochodzenie społeczne uczniów było bardzo różne, w Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym dużą grupę stanowili synowie szlachty polskiej, mieszczan, synowie dowódców wojskowych czy pastorów. Natomiast w szkole realnej, która czerpała wzorzec szkoły z Berlina, jak i Wrocławia, naukę pobierali przyszli rzemieślnicy, dzieci oficerów, mieszczan czy kupców. W latach 1766-1818 w dwóch szkołach sulechowskich, czyli Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym i szkole realnej uczyło się 2 401 uczniów, z tego w gimnazjum 1571, natomiast w drugiej szkole 830. Rocznie zapisanych było od 30 do 97 uczniów. W Królewskim Gimnazjum Pedagogicznym do 1911 roku uczyło się 6 211 uczniów, z tej liczby tylko 1 288 uczniów ukończyło cały cykl i uzyskało maturę[10]. Program nauczania był bardzo bogaty, oprócz przedmiotów humanistycznych, czyli historii (świata i Brandenburgii) i geografii, zajęć z języka niemieckiego, prowadzona była nauka języków obcych, hebrajskiego, łaciny, a także francuskiego i włoskiego, również przedmiotów bardzo praktycznych, czyli matematyki, geometrii, pomiaru pól[11]. Nauka trwała 6 lat, kończyła się egzaminem maturalnym, po każdym półrocznym nauczaniu przeprowadzane były egzaminy. Zajęcia zimą i wiosną odbywały się przedpołudniem i popołudniu. Natomiast w szkole realnej (trwającej cztery lata) prowadzono w klasie I zajęcia z czytania, kaligrafii, rachunków, języka niemieckiego, w klasie drugiej doszła nauka łacińskiego i zawodu. W klasie III wprowadzono naukę języków: hebrajskiego, greskiego, francuskiego i geografię, w klasie IV uzupełniono przedmioty o logikę i historię naturalną. Odpłatność była nieduża, kwartalnie 16 srebnych groszy, rocznie 6 talarów. W szkole pracowało sześciu nauczycieli: rektor, który miał 21 godzin tygodniowo, konrektor (conrector) 25 godzin tygodniowo nauczał, dalej pracował kantor (cantor) 20 godzin, bakałarz (baccalaureus) 23 godziny, organista 8 godzin i zakrystianin (aedituus) tylko 2 godziny[12].
Bogumiła Burda
[1] A. Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927, s. 26; Sulechów i okolice. Monografia pod red. Z. Borasa, Poznań 1985, s. 55.
[2] B. Burda, Rozwój szkolnictwa protestanckiego na pograniczu ślasko-brandenbursko-łużyckim w czasach wczesnonowożytnych (XVI-XVIII), Rocznik Lubuski, T. XXV, pod red. M. Eckerta, Zielona Góra 1999, s. 151.
[3] Zob. B. Burda, Zygmunt Steinbart (1667-1739). Igielnik z Zielonej Góry, założyciel Zespołów Kształceniowych w Sulechowie, Ludzie Środkowego Nadodrza. Wybrane szkice biograficzne (XII-XX wiek), praca zbiorowa pod red. K. Bartkiewicza, Zielona Góra 1998, s. 193-194.
[4] Beiträge zur Geschichte der Steinbartschen Erziehungs= und Anstalten Waisenhausund Königliche Pädagogium bei Züllichau. Erste Abtheilung herausgegeben zur ersten Säcularfeier des Königl. Pädagogiums am 12. Und 13. Juli 1876, jena 1876, s. IV-V, i; A. Richter, Ubi Sunt? Verzeichnis aller Zöglinge und Schüler die vom 1768 und vom 1782-April 1911 des Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau besucht haben, Lissa, s. 1-10.
[5] zob. K. Matwijowski, Poglądy i formacja duchowa śląskich pietystów, Studia z dziejów kultury i mentalności czasów nowożytnych, pod red. K. Matwijowskiego i B. Roka, Prace Historyczne IV, Wrocław 1993, s. 68.
[6] Beitrage zur Geschichte der Steinbartschen Erziehungs= und Unterrichts= Anstalten Waisenhaus und Königl. Pädagogium bei Zűllichau. Erste Abtheilung herausgegeben zur esrten Säcularfeier des Königl. Pädagogiums am 12. und 13. Juli 1867. Jena 1867.
[7] Beitrage zur Geschichte ..., s.3.
[8] B. Burda, Gotthilf Samuel Steinbart (1738-1809) - duchowny ewangelicki, filozof, pedagog, organizator szkolnictwa, profesor Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, Rocznik Lubuski T. XXIII cz. 1, pod red K. Bartkiewicza, Zielona Góra 1997, s. 155-156.
[9] B.Burda, Związki edukacyjne Śląska z ziemiami polskimi w okresie oświecenia, Zielona Góra 1992, s. 89 i n..
[10] B. Burda, Uczniowie polscy w Królewskim Gimnazjum pedagogicznym w Sulechowie w latach 1768-1818, Przegląd Lubuski, Nr 1-2, Zielona Góra 1985, s. 25.
[11] Biblioteka Szkoły Nauk Humanistycznych i Społecznych Uniwersytetu Zielonogórskiego (dalej jako BSNH i S UZ), Zbiory specjalne, sygn. ZS/567/8, Nachricht von den Veränderungen in den öffentlichen Erziehungsanstalten zu Züllichau von Ostern bis Michaelis 1794 nebst Lectionsplan für den bevvorstehenden Winter und der jezigen Rangordnung der scholaren aufgezetsst von D.Gotth. Sam. Steinbart, director der Anstalten, Franckfurt an der Oder, 1794, s. 8-12.
[12] B.Burda, Związki edukacyjne..., s. 107; Beiträge zur Geschichte..., s. XVII i n.
