Jak napisali w swoim opracowaniu badacze Bronisch i Mischke w 1822 r. nastąpiło odnowienie hełmu wieży kościoła [1, 31]. Z kolei z raportu architekta Eichholza, napisanego 28 września 1827 r., możemy dowiedzieć się, że budynek kościoła zabudowany jest dookoła przez małe sklepienia grobowe. Między innymi rodziny Bernhardich i Hollsteinów. Zabudowa ta sięgała do południowego narożnika zachodniego szczytu świątyni. Jak stwierdził wspomniany architekt, przeszkadza ona w planowanej przebudowie okien, które powinny być osadzone „na koniecznej wysokości”. Ponadto krytykował on w raporcie różnorodność przeróbek w samym kościele, które niekoniecznie zapewniały właściwy wystrój wnętrza. Pisał on: „Ile pokoleń do tej pory przetrwał ten kościół, tyle różnorodnych gustów znajduje się w rozmieszczeniu chórów i ławek. Każde zrzeszenie, każda wspólnota według własnego upodobania budowała chóry w kościele. Raz wyżej, raz niżej. Raz wysunięte, raz cofnięte, co ukształtowało ten piękny budynek w najbardziej niezgrabny sposób” [1, 30]. We wspomnianym roku wykonano również wymianę stolarki okiennej, a w fazie projektowej powstał pomysł budowy przedsionków [2, 10]. Z planów z 1827 r. dotyczących przebudowy kościoła wynika, że planowano także wybudowanie nowego ołtarza. Na jego budowę nie wyraził zgody architekt Karl Friedrich Schinkel podczas prac remontowych w 1831 r. i zdecydował pozostawienie starego ołtarza z 1722 r. [1, 16].
Ryc. 1 - Kościół parafialny w 1827 r. – widok od strony płn. – wsch.
W latach 1831–1833 przystąpiono do gruntownego odrestaurowania i odnowienia kościoła. Między innymi wówczas wybudowano kościelne przedsionki. Dwa powstały przy elewacji północnej i jeden przy elewacji południowej. Natomiast we wieży wyprowadzono nowy portal [2, 8]. Wykonano odnowę pozostałej stolarki okiennej: w korpusie budowli - tj. tej, której nie wykonano w 1827 r., w obu kondygnacjach kruchty zachodniej, w nadbudowanej partii wieży [2, 10]. Dzięki badaniom jakie przeprowadzili Bronisch i Mischke dowiadujemy się, że zachodnia przybudówka w kruchcie miała do 1831 r. niższą wysokość niż obecnie i tzw. dach prowizoryczny. W 1891 r. zastąpiono go portalem. Ponadto do 1831 r. w miejscu zachodniego górnego okna znajdował się otwór drzwiowy po przejściu nad sklepieniem kruchty z chóru do miejskiej szkoły. Przejście to usunięto, a mur zakrystii podniesiono o ok. 5 m. Wyłamano również duże okno w kształcie łuku i zamontowano nowy dach dwuspadowy, który otrzymał prosty szczyt ze sklepionymi niszami [1, 13].
Jak wspomniano, wyżej przebudowano także wieżę południową. Aby nadać wieży „nieco więcej stabilności”, wymurowano kręcone schody. Usunięto drewniany szpic i zburzono pod nim częściowo mur „aż do parterów górnych, niewielkich okien”. Położono nowy gzyms i masywną część tak, że obecnie zegar wieży był już doskonale widoczny. Dobudowano do wieży nową przybudówkę portalową zdobioną fryzami koniczyny i ostrokół, który sięgał aż do wysokości łuków luk dźwiękowych pod cyferblatem zegara [1, 15]. W rozpatrywanym okresie dostawiono do prezbiterium we wschodniej elewacji zakrystię [1, 6]. Ponadto w latach 1832–1833 organmistrz Ludwig Samuel Hartig wykonał w miejskim kościele organy, które niestety nie zachowały się do czasów współczesnych [5, 32].
W 1843r. znów odnowiono wnętrza budynku świątyni. Bronisch i Mischke podaje, że w 1846 r. ponownie przetopiono średni dzwon, a mały w 1850 r. Na średnim dzwonie zamieszczono popiersie Lutra, pod którym znalazł się napis: „Przyjdźcie, módlmy się do Pana, przyjdźcie, bo wszystko jest już gotowe. Ps. 95,6. Łk. 14,17. Kościół miejski w Sulechowie.” Po drugiej stronie dzwonu znalazł się inny napis: „Odlano w roku 1561. Przetopiono pierwszy raz 1706. Drugi raz 1733. Trzeci raz 1850 przez Friedricha Gruhla w Klein-Welcke przy Bautzen.” Z kolei na małym dzwonie zamieszczono wiersz o budowie a-b-b-a:
Fot. 1 – Zachowany mały dzwon z 1846 r. odlany przez Friedricha Gruhla.
Początkowo dolna średnica średniego dzwonu, przetopionego w 1846 r., wynosiła 1,26 m, a po ponownym przetopieniu w 1850 r. już 1,06 m [3, 136]. Ponadto F. Gruhl wykonał b. dużo odlewów dzwonów w powiecie sulechowskim, m.in.: w 1852 r. dwa dzwony dla Kalska, w 1859 r. dwa dzwony dla Łęgowa i dwa dzwony dla Okunina, w 1863 r. dwa dzwony dla Kij oraz w 1872 r. dwa dzwony dla kościoła katolickiego w Sulechowie [3, 154].
W 1884 r. stolarz Julius Zimmer zbudował nowy ołtarz, a napis informujący o tym zachował się na nim do czasów współczesnych, o czym informował Bronisch i Mischke. Ma się rozumieć do nowego ołtarza przeniesiono obraz „Chrystus na krzyżu” autorstwa Bernharda Rodego. [1, 30] Ponadto, jak napisał superintendent A. Splittgerber, wykonał on również kazalnicę [4, 27]. W tym też roku rozebrano i przebudowano zakrystię. Od wschodniej strony prezbiterium wykonano nowe otwory okienne. Wstawiono w nie okna ołtarzowe z kolorowego i malowanego szkła, z których jedno ufundował cesarz Niemiec Wilhelm I Hohenzollern (1797–1888) [4, 27]. Montaż witraży był swoistą regotycyzacją wnętrza kościoła. Być może w tym też okresie zamontowano neogotycki witraż w środkowym oknie od strony południowej. Przedstawiono na nim nowotestamentową scenę „Noli me tangere” (łac. Nie zatrzymuj mnie), a jego wykonawcą był witrażysta H. Habermehl z Dortmundu [2, 6].
Fot. 2. Po obu stronach nawy głównej dwupiętrowe empory, w głębi prezbiterium, stan z początku XX w.
W roku 1885 patronat nad kościołem przejął królewski zarząd z Frankfurtu nad Odrą - dzięki czemu możliwa była ponowna wewnętrzna renowacja świątyni w 1885 r.
W latach 1891–1893 odnowiono zewnętrzne murów fary. W okresie tym, tj. w roku 1891 i 1892, powstały dwa tzw. raporty wyjaśniające oraz tzw. rachunek rewizyjny z 1893 r. Dotyczyły one m.in. charakterystycznych cech w ścianach budynku kościoła. I tak w raporcie z 1891 r. zwrócono uwagę na gładko i szeroko położoną zaprawę, która znajduje się pomiędzy kamieniami polnymi po północnej stronie wieży. Natomiast w drugim raporcie, napisanym przez radcę budowlanego Engischego z 10 czerwca 1893 r., również zwrócono uwagę na wykorzystanie kamieni polnych przy budowie tzw. starej wieży. Po odbiciu tynków okazało się, że ściany kruchty wymurowano do wysokości 2/3 kamieniami polnymi, pomiędzy którymi znajdują się przestrzenie wypełnione odłamkami ceglanymi. Z kolei w rachunku rewizyjnym z 1893 r., że po usunięciu tynku z lewej strony, we wschodnim głównym narożniku od wejścia do zakrystii, mur wymurowany jest z nieregularnych polnych kamieni aż do zewnętrznego gzymsu. Jego wysokość od bruku do gzymsu wynosiła 2,45 m.
Fot. 3. Baptysterium (niem. Taufhalle) z oknem z maswerkiem
z motywem rybiego pęcherza. Stan z początku XX w.
W 1925 r. rozpoczęto, zgodnie z założeniami, pełnią renowację wnętrza kościoła, którą jednak przeprowadzono tylko częściowo. [1, 32]
Dzięki opracowaniu historycznemu superintendenta A. Splittgerbera możemy poznać nazwiska proboszczów, inspektorów i superintendentów kościoła farnego w Sulechowie do 1927 r. [4, 28]. Kapłanami pełniącymi swoje posługi byli:
- w czasach przed reformacją,
1. Gabriel Ritter (1499),
2. Johannes Niger (Schwarz),
3. Gabriel von Troschke,
4. Balthasar von Loeben,
- od czasów reformacji,
5. Petrus Grimm, 1527–1543,
6. Andreas Teclerus, do 1558 roku,
7. M. Matthias Mathesius, do 1586 roku,
8. M. Ambrosius Plarus, zmarł na dżumę w 1600 roku,
9. M. Michael Teclerus, do 1621 roku,
10. M. Kaspar Irmisius, zmarł w 1631 r. w czasie wojny 30-letniej, zraniony przez żołnierzy cesarskich i zamęczony na śmierć,
11. Georg Hartmann, 1633–1661, w czasie wojny musiał uciekać do Polski,
12. M. Adam Becker, do 1670 roku,
13. M. Adam Sellius, z powodu swego pisma urzędowego przeciwko reformatorom musiał ustąpić z urzędu w 1684 r. i został pastorem w Alzacji,
14. M. Kaspar König, do 1701 roku,
15. Georg Hollstein, do 1726 roku,
16. Samuel Janus, do 1728 roku,
17. Joachim Lachmann, do 1750 roku,
18. George Gottfried Würphul, do 1758 roku,
19. D. C. Müller, do 1760 roku, wyjechał do Wrocławia,
20. Adolf Dietrich Ortmann, do 1781 roku, wsławił się swoimi patriotycznymi listami podczas wojny siedmioletniej,
21. Karl Samuel Protzen, do 1788 roku, wyjechał w charakterze członka rady konsystorialnej do Frankfurtu nad Odrą,
22. Christian Friedrich Karl Herzlib, do 1794 roku, ojciec Minny Herzlib,
23. Wilhelm Gabriel Wegener, do 1838 roku,
24. Heinrich Karsten, do 1865 roku,
25. Bernhard Röhricht, do 1900 roku,
26. Arthur Splittgerber, 1901–1915,
27. Franz Kliche, do 1916 roku,
28. dr Bronisch, od 1916 roku.
[1] – Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, Die Stadtpfarrkirsche zu Züllichau, Züllichau 1932,
[2] – Celecka Paulina, Dokumentacja badań konserwatorskich. Stolarka okienna kościoła parafialnego pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie 1813 – 1833, Sulechów – Krosno Odrzańskie 2011,
[3] – prof. F. Wolff, Die Glocken der Provinz Brandenburg und ihre Gieβer, Berlin 1920,
[4] - A. Splittgerber, Geschichte der Statdtund des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[5] – Michał Kocot, Założenia konstrukcyjne i brzmieniowe instrumentów Ludwika Hartiga w kontekście działalności szkoły Englerów połowy XIX w., Kraków 2014, praca dyplomowa
