W październiku 1653 r. przetopiono i odlano nowy duży dzwon, ponieważ odpadły od niego duże kawałki. Dzwon ważył 31 cetnary (niem. 1 Centner = ok. 51,4 kg), 2 kamienie (niem. 1 Stein = ok. 10,3 kg) i 20 funtów (niem. 1 Pfund = ok. 467,4 g). Ponadto odlano mały dzwon o wadze 3 cetnarów, 4 kamieni i 6 funtów. Z kolei burmistrz Sulechowa Georg Dreher ofiarował jeszcze jeden mały dzwon na wieżę kościelną. [1, s. 147]
Ryc. 1. Panorama miasta Sulechowa, miedzioryt z około 1730 r. Pod numerem 1 - kościół farny, 2 - ratusz, 3 - zamek,
4 - szkoła miejska, 5 - brama krośnieńska, 6 - baszta, 7 - szpital, 8 - kościół Chrystusa, 9 - Sierociniec, 10 - kościół nowy.
(Arch. Sulechowskie Towarzystwo Historyczne – w zbiorach sulechowskiej Izby Pamięci)
W 1665 r. szkołę miejską znajdującą się obok fary połączono przejściem z jednym z łuków kościoła i podwieszono je tak, że ze szkoły można było wejść do kościoła na chór, a tym samym zlikwidowano stare wielkie schody. Wspominał o tym Bruchmann w swojej kronice [2, s. 29]
„Wielka przebudowa” kościoła, jak pisał Wilcken, nastąpiła w latach 1689–1690.Przebudowę prowadził mistrz budownictwa Thaddäus Bitzli za kwotę 2.700 talarów [1,s. 10]. Bronisch i Mischke wiąże te prace ze zmianą lub powiększeniem bocznych zabudowań chóru wraz z przyporami. W tym też okresie „rada zleciła wykonanie nowych ławek” - loża rady znajdowała się w północnej zabudowie chóru. Wilcken pisał o „największym poszerzeniu kościoła”, bo ściany chóru i ściana wschodnia północnej nawy bocznej zostały wyburzone i wzniesione od nowa wraz z emporami, jak i halą wieżową [2, s. 16]. Rozbudowę rozpoczęto 11 marca 1689 r. za swoją pracę mistrz T. Bitzli otrzymał 155 talarów [2, s. 29].
Ryc. 2. Rekonstrukcja stanu z lat 1690–1830 wg G. Bronischa i K. Mischkego [2, s. 20]
W 1693 r. umieszczono na wieży kościoła nową kulę, a powodem tego były zmurszałe krokwie, na których spoczywała. Zamiast krzyża zatknięto chorągiew z napisem Friedrich III [2, s. 30].
Jak pisał A. Splittgerber, w 1701 r. pękł duży dzwon, który wykonano w 1614 r. Został on ponownie przetopiony i odlany dopiero w 1708 r. przez słynnego Johanna Jacobiego z Berlina, twórcę odlewu posągu Wielkiego Księcia Elektora w Berlinie. Dolna średnica wynosiła 1,60 m. Dzwon ten wisiał na wieży jeszcze za czasów Splittgerbera. Znajdował się na nim napis: „Obdarz nas pokojem Jezu Chryste! Urząd pastora w tymże czasie pełnili: inspektor Georg Holstein, archidiakon Martin Blüming, diakon Johann Ludwig Wilcken. Przedstawiciele rady kościelnej: George Matthias Schmolcke, Johannes Adam, Wentzel Schwartz-Schultze, Balthasar Schultze. Ps. 146 - Chwal duszo moja Pana. Będę chwalił Pana po wieczne czasy i śpiewał memu Bogu. Johannes Jacobi odlał mnie w Berlinie roku 1708”. Po drugiej stronie dzwonu znajdował się drugi napis: „Niech Bóg udzieli pokoju wszystkim tym ziemiom. W zarządzie miasta są:” – i tutaj, jak napisał Splittgerber, wymieniono nazwiska. Do roku 1733 na wieży kościoła znajdowało się aż pięć dzwonów. Ponieważ z czasem pękały, były one ponownie przetapiane i odlewane przez Friedricha Körnera z Żar. Wówczas na wieży wisiały już tylko trzy dzwony [3, s. 20-21].
Ryc. 3. Johannes Jacobi (1661-1726) niemiecki brązownik i współpracownik Andreasa Schlütera,
który wykonał posąg Wielkiego Księcia Elektora w 1700 r.
W latach 1766–1772 przystąpiono do ponownej naprawy kościoła. Z pamiątkowej tablicy za ołtarzem Bronisch i Mischke odczytali, że ponownie pokryto dach. Ponadto można było się dowiedzieć, że w północnej i południowej zabudowie chóru znalazły się ceglaste sklepienia z kolebkami. Wewnątrz świątyni ściany zostały pobielone. Ławki i chór pomalowano. Już wtedy w kościele znajdowały się dwa piętra emporowe. Całkowicie odnowiono halę chrzcielną. Zbudowano nowy ołtarz z obrazem ołtarzowym autorstwa Bernharda Rodego „Chrystus na krzyżu” o wymiarach 94 x 135 cm. Wykonano nowe okna i drzwi. Grunt wokół kościoła został przebrukowany [2, s. 30].
W 1786 r. wycofano z użytkowania dzwony wykonane przez Körnera z Żar i dzwoniono tylko jednym dużym dzwonem. Niestety nie posiadano środków na ponowne ich przetopienie, dlatego też superintendent Herzlib, syndyk Papritz oraz ośmiu przedstawicieli miejskich zbierali datki pieniężne oraz przedmioty z metalu, tj z miedzi, cyny i mosiądzu. W sumie zebrano 383 talary, 12 srebrnych groszy, 9 fenigów. Odlewu dzwonów podjęli się ludwisarze z Königsberga (Chojna) w Nowej Marchii, bracia Fischerowie. Musieli oni wykonać odlewy na poligonie pod miastem. Zleceniodawcy wierzyli, że stare dzwony zawierają dużą ilość srebra, którą zabraliby, gdyby odlewano je w Königsbergu. Niestety z powodu wykonania odlewów na miejscu nie można było wykonać gorącego odlewu i dzwony nie były zbyt udane [3, s. 21].
W 1827 r. zaprojektowano przebudowę wieży południowej. Architekt Eichholz napisał w protokole, który znajdował się wówczas w archiwach miejskich: „dzisiejsza wieża ma w obrębie muru wysokość jedynie 86 stóp (tj. 27 m) i jest ukoronowana ośmiokątnym szpicem, liczącym 45 stóp (tj. 14 m). Tak że wieża wobec dachu kościoła, którego kalenica jest wyniesiona ponad ziemię na taką samą wysokość jak mur wieży, jeszcze więcej jednak wobec naszej, nieopodal stojącej i z daleka widzianej, większej wieży ratuszowej i wobec nie mniej znaczących budynków, ma bardzo niewielkie poważanie”. O konieczności przebudowy wieży pisał również 8 lipca 1827 r. Fritz Gillet, bratanek superintendenta Wegenera, do swojego brata Augusta, że „wieża już się pochyliła”. A 9 lipca tr. napisał „Po południu pojechaliśmy z konduktorem (kierownikiem budowy) do winnicy, wujek miał tutaj około 1000 rysunków wież, by wybrać najbardziej odpowiedni dla Sulechowa”. Jednak wzniesienie nowej wieży nie doszło do skutku [2, s. 13, 15].
[1] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[2] – Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, Die Stadtpfarrkirsche zu Züllichau, Züllichau 1932,
[3] - A. Splittgerber, Geschichte der Statdtund des Kreises Züllichau, Züllichau 1927.
