Wzniesiona w 1562 r. wieża południowa fary miała inny niż obecnie kształt i wysokość. Wynika to z faktu, iż jak podają Bronisch i Michke wieżę przebudowywano aż trzykrotnie w latach 1611, 1693 i 1822. Zbudowaną w 1562 r. wieżę zaopatrzono w trzy dzwony. Jeden większy i dwa mniejsze. Odlał je jeszcze w 1561 r. Martin Hübner z Gorzowa. A. Splittgerber podaje, że zanim po pożarze odbudowano ratusz, we wieży kościelnej umieszczono ratuszowy zegar. Ponadto pod zwieńczeniem wieży znajdowało się pomieszczenie, w którym mieszkał strażnik. O jednym z tych strażników zapisano relację, że miał on zwyczaj spać w oknie wieży ze zwisającymi na zewnątrz nogami. Jednak pewnego ranka znaleziono go pogruchotanego na bruku pod wieżą, gdyż spadł w czasie snu [2, s. 19].
Rys. 1. Panorama miasta Sulechowa, fragment miedziorytu z około 1754 r. Pod numerem 1- kościół farny,
pomiędzy wieżą zamku (2) i wieżą ratusza (3).
(Arch. Sulechowskie Towarzystwo Historyczne – w zbiorach sulechowskiej Izby Pamięci)
Z dokumentu znalezionego w kuli wieży, a napisanego przez burmistrza Heinricha Richtsteiga wynika, że 17 sierpnia 1609 r.: „o piątej rano, piorun z nieba zapalił stodołę ze zbożem należącą do Michela Mahnego i uderzył również w naszą wieżę kościelną, ale dzięki Miłosierdziu ogień został ugaszony”. Według innej relacji, jak pisał Splittgerber, we wieżę kościelną uderzyły kolejno po sobie trzy pioruny, z których ostatni ugasił ogień wywołany uprzednimi uderzeniami [2, s. 19].
Rys. 2. Johann Sigismund von Brandenburg z domu Hohenzollernów, margraf brandenburski, ur. 8.11.1572 – zm. 23.12.1619 r. (wg kalendarza juliańskiego) / 2.01.1620 r. (wg kalendarza gregoriańskiego) w Berlinie. Elektor brandenburski w latach 1608–1620, syn elektora brandenburskiego Joachima Friedricha. (Fragment miedziorytu ze zbiorów Uniwersytetu Wrocławskiego).
Z kroniki z wieży dowiadujemy się także, że „W roku 1611 za panowania cesarza rzymskiego Rudolfa II i naszego miłościwego księcia elekcyjnego i ojca państwa, Jana Zygmunta, nasza wieża kościelna w Sulechowie wraz z kulą na dachu została uszkodzona i zapalona z powodu pioruna. Odmurowano i osadzono ją ponownie, a tę księgę (nową kronikę – przyp. Bronisch i Michke) wraz poprzednimi włożono do kuli”[1, s.28]. Wspominał o tym również Bruhmann pisząc: „Według mojej pamięci, czubek (wieży – autor) od gzymsu aż do góry był ukończony i pokryty dachem. Posiadał obecny kształt. Stało się to w roku 1611, prace rozpoczęto 15 sierpnia, a 14 września na nowo osadzono pozłacaną kulę” [3, s.7]. Jak pisał J. Ch. Wilcke właśnie 15 sierpnia tr. przełożono dachówkę na wieży kościelnej i zdjęto kulę. Po zdjęciu kuli w jej wnętrzu znaleziono: wspomniane wcześniej pismo, mówiące o pożarze w 1557 r., św. Augustyna „Confesio cum Apolog.” wydanej w 1540 r. w Wittenbergu oraz Sarceriusa „Creutzbüchlein cum Praefat. Melanch.” wydaną w 1529 r. również we Wittenbergu. W nowej kuli - założonej 14 września 1611 r. - włożono wspomniane pisma i publikacje oraz dołożono m. in. Lutra „Enchiridion oder kleiner Catechismus” wydany w Frankfurcie w 1611 r., dwa chrześcijańskie kazania adwentowe Michaela Tecleriego z 1610 r., M. Stephana Hollsteina, pastora z Klępska, „Dreyfaltige Christen=Ehre und Trost des Groβfürsten Michaelis und seiner heil. Engel” wydaną we Frankfurcie w 1607 r., M. Christadosa Distelmeyera, pana (Eqvitis Marchici) na Radsleben i Malsdorf, „Sereniss. Elect. Brand. Consiliarii Christiados Libellus exhibens Disticha un Evangel. Domin. Festorum & de Pastione Christ latino germanica” wydanej we Frankfurcie w 1610 r. Oprócz tego znalazły się tam „pamiątki” (memorabilia) o tym, że panującym cesarzem jest Rudolf II Habsburg (18.07.1552 – 20.01.1612), księciem elektorem Johann Sigmund, wykazy sulechowskich pastorów i kapłanów, spis konsulów, senatorów, sędziów i ławników. Powyższy wykaz zakończono słowami: „Bóg niech chroni to miasto przed dalszymi nieszczęściami, aby nigdy nie wymagało podobnej odbudowy. Amen, Amen! W imię Trójcy Najświętszej, Amen.” [4, s. 120]. A. Splittgerber odnotował również, że kulę odrestaurowali kotlarz (niem. Kupferschmied) Matz Henning wraz ze swoim czeladnikiem Hansem Haberschbergerem, a pozłocił ją malarz (niem. Maler) Elias Jahsolt z Zielonej Góry [2, s. 19].[5, s. 6]
Splittgerber pisze również o wykonaniu kolejnych dzwonów na potrzeby świątyni. Według akt superintendentury kolejny duży dzwon wykonano 20 czerwca, we wtorek przed św. Janem w 1614 r. na wzniesieniu w Krężołach (Krummendorf). Ważył ok. 43 cetnary (1 cetnar - ok. 51,43 kg – autor), a samo serce ważyło około 1 cetnara. Dzwon wykonał ludwisarz Otto Albrecht ze Szczecina. Koszty w wysokości 1035 talarów, 7 groszy i 8 fenigów pokryła rada miejska [2, 20].
Rys.3. Rekonstrukcja stanu z lat 1562–1689 wg G. Bronischa i K. Mischkego [1, s.20]. 1 – przedsionek, 2 – nawa główna ze sklepieniem gwiaździstym sześciodzielne, 3 – nawy boczne ze sklepieniem sieciowym, 4 – zakrystia, 5 – absyda, 6 – prezbiterium ze sklepieniem gwiaździstym, 7 – wieża południowa, 8 – klatka schodowa, 9 – kolumny, 10 – przypory.
Południowa wieża ma również swoją zagadkę. W jej zachodniej ścianie wmurowano „kamienny portret” z piaskowca o wymiarach 32 cm x 43 cm. Zarówno sulechowski pastor Wegener, kronikarz Wedekind, jak i superintendent Splittgerber widzą w nim postać margrabiego Johanna z Kostrzyna, który zwolnił z podatku miasto po pożarze w 1527 r. Z kolei artykuł Vierecka w „Sulechowskich wiadomościach” (Züllichauer Nachrichten z 18.04.1928) łączy głowę z wieży kościelnej z tą znajdującą się na wieży ratuszowej. Wyjaśnienia takie odrzucają Bronisch i Mischke, zwracając uwagę na wyraźnie widoczne spłaszczenie. Jednoznacznie stwierdzają, że „popiersie” służyło niegdyś jako wspornik (konsola) i pierwotnie znajdowało się wewnątrz kościoła pod jednym z żeber sklepienia [1, s.7].
Z lewej konsola podtrzymująca żebra sklepienia, z prawej postać z wieży. Stan z 2009 roku. (Fot. Marek Maćkowiak)
Co natomiast można powiedzieć o ówczesnym wnętrzu kościoła? Bruchmann twierdzi, że nie ma wewnątrz nic szczególnego. W 1575 r. zbudowano kazalnicę, z której 9 października tr. wygłoszono pierwsze kazanie po odbudowie. Organy wielogłosowe zbudowano dopiero 1621 r. Ponadto wewnątrz znajdowało się kilka epitafiów. I tak w 1553 r. burmistrz Jacob Stau ufundował jedno swojej żonie Barbarze, z którą miał dziesięcioro dzieci. Jak pisze kronikarz: „wszystkie narysowane na nagrobku, z więc trzech chłopców i siedem córek”. Inne z epitafiów wystawił w Matz Herrmans swojemu synowi Jacobowi zmarłemu 13 grudnia 1557 r. i swojej córce Jadwidze (Hedwig) zmarłej 11 grudnia 1585 r. Kolejną tablicę wystawiła rodzina zmarłemu 4 września 1585 r. Simonowi Weicher. Zmarł w 62. roku życia i przez dziewięć lat był rajcą miejskim. Tablica ta znajdowała się po prawej stronie ołtarza. Natomiast po lewej stronie ołtarza znajdowała się tablica epitafialna wystawiona 25 maja 1623 r. M. Bartholomäusowi Seilera. Tablicę ufundowała wdowa po nim, Barbara Tschepan. M. Bartholomäus Seiler był rektorem sulechowskiej szkoły i burmistrzem miasta. Z kolei w „białej hali” (nawie głównej) w kierunku ówczesnej szkoły wmurowany był kamień poświęcony Andreasowi Blumigiusowi (Blümigowi), syndykowi miasta, jego żonie Catharinie Fechner zmarłej 11 października 1616 r. oraz ich synowi Christophorowi zmarłemu w 1604 r. Poza tym, jak pisał Bruchamnn, wychodząc z kościoła na uliczkę prowadzącą na plac kościelny, naprzeciwko (?) przy murze kościoła, stał grób Jonasa Schöffera starszego, skarbnika urzędu w Sulechowie. Jego grób otaczało metalowe ogrodzenia, a płyta nagrobna była w kilku miejscach spękana [3, s. 10-11].
Oprócz tego za czasów Bruchmanna istniało przejście w kształcie łuku łączące kościół z miejską szkołą koło kościoła. „Wychodząc wyjściem ze szkoły do kościoła, można było wejść na chór, bo wcześniej były tam stare, wielkie i wysokie, drewniane schody, tak że poza szkołą tamtędy trzeba było wchodzić na chór z placu kościelnego, co było dla każdego bardzo trudne i niewygodne”. Sulechowski kronikarz odnotował, że przejście to wybudowano za jego szkolnych czasów, jednak nie podaje daty powstania [3, s. 11].
Kronikarz wymienia również dzwonników i kościelnych sulechowskiej fary. Jako pierwszego podaje Clemensa Tetzkego (nie podaje roku, kiedy został kościelnym - autor). Po jego śmierci w 1570 r. dzwonnikiem i kościelnym został Stanislaus Strempel, po nim w 1576 r. był Abraham Hoffman „służąc” przez trzydzieści lat do 1606 r. Czwartym był Andreas Schober, urodzony w Sulechowie. Piątym dzwonnikiem był Jacob Fischer z Sanftenberg. Ten został dzwonnikiem w 1628 roku, a zmarł 17 marca 1644 r. Kolejnym był Johannes Ambrosius z Zielonej Góry, a po nim Matthäus Lange żyjący w czasach Bruchmana i powstania sulechowskiej kroniki [3, s. 142 – 143].
[1] - Gerhard Bronisch i Kurt Mischke - Die Stadtpfarrkirsche in Züllichau, Züllichau 1932,
[2] – A. Splittgerber, Geschichte der Statdt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[3] - M. Georgio Bruchmann - Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665,
[4] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753.
