Z pewnością kościół farny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie jest jedną z najstarszych budowli w mieście. Jak dotychczas na placu Kościelnym, jak i w samym kościele, nie prowadzono badań archeologicznych, które przybliżyłyby dokładny okres powstania świątyni. Być może kościół istniał zanim lokowano miasto, które zdaniem Edwarda Ludwika Wedekinda powstało w latach 1258–1268.[1, s. 42] I w tym przypadku nic nie jest pewne, bo nie zachował się akt lokacyjny miasta ani jego odpis. Najstarszą datą odnotowaną w kronikach sulechowskich jest rok 1304 [2, s. 2], a lokację przypisuje się Henrykowi III głogowskiemu. Po lokacji miasta kościół znalazł się w zachodniej części obrębu miasta i zaledwie ok. 8 m od powstałych murów miejskich. Andrzej Wędzki sugeruje, że jego budowa nastąpiła po 1314 r. [3,s. 361]. Z kolei S. Wiliński wysunął hipotezę, że kościół wzniesiono ok. 1300 r. jako romańską świątynię - ze względu na użycie budulca, jakim jest granit. Zdania tego nie podzielają przedwojenni badacze Gerhard Bronisch i Kurt Mischke i przekonani są o gotyckim pochodzenie kościoła.[3, s. 362]
Rys. 1 - Rekonstrukcja kościoła farnego około 1500 r.
wg Gerharda Bronischa i Kurta Mischkego. [5, s. 25]
W większości historycznych materiałów pisemnych dotyczących fary pojawia się znaczący rok 1499. Johann Christoph Wilcken zanotował w swojej kronice: „Za zabudowaniami kręgu (chodzi o mury miejskie – autor) stoi duży kościół, który został zbudowany w roku 1499 przez Gabriela Risterna”.[4, s. 9] Zarówno wspomniany G. Bronisch i K. Mischke [5, s. 5] , jak i superintendent A. Splittgerber [6, s. 12], wyjaśniają, że ówczesny proboszcz Gabriel Ritter (Gabriel Ristern – u Wilckena) dokonał przebudowy, a nie budowy nowego kościoła parafialnego. A. Splittgerber przytacza kilka faktów. Pierwszym jest ufundowany na wieczne czasy legat (darowizna) na ołtarz św. Mikołaja w wysokości 100 Speziesdukaten dla kościoła. Drugim jest dokument z 1470 r. z czasów Henryka XI (nazwanego u Splittgerbera – śląskim), gdzie mowa jest o istniejącym kościele. Znajduje się w nim zapis o „kaplicy przy Drese-Cammer”, które to miejsce można by porównać do pomieszczenia, gdzie przechowywano sprzęt kościelny. Samo słowo „Drese” wywodzi się z słowa greckiego „tresis” oznaczającego przechowywanie lub zabezpieczanie. Dla Wedeckinda pomieszczeniem tym była i jest obecna zakrystia. Jednak co do tego wątpliwości mieli G. Bronisch i K. Mischke, których zdaniem było to inne pomieszczenie pomiędzy zakrystią, a ścianą wschodnią północnej nawy bocznej.[5, s. 22 – 23]
Rys. 2 - Rekonstrukcja rzutu poziomego dawnego kościoła zbudowanego z kamieni polnych wg G. Bronischa i K. Mischkego.[5, s. 26]
1 – wieża, 2 – nawa, 3 – prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym czterodzielnym, 4 – absyda, 5 – zakrystia (Drese–Cammer?),
6 – skarpy.
Ponadto na dowód istnienia kościoła A. Splittgerber powołuje się na historyczne dokumenty kościelne dotyczące sporu w diecezji wrocławskiej, który rozstrzygnął upoważniony przez papieża Grzegorza XI wysłannik, kardynał legat Piotr. W wyroku końcowym sporu spisanym 14 lutego 1376 r. w Awinion we Francji wymienia się parafie krośnieńskie, w tym sulechowską (Czulchowo). Z tego wynika jasny wniosek, że Sulechów posiadał własny system kościelny, a tym samym istniał już kościół. W tym przypadku A. Splittgerber powołuje się na zapis z opracowania Andersa -Śląsk -tom II, s. 187, z 1810 r. [6, s. 13]. Warto również tu nadmienić, że z okresu przebudowy kościoła w Sulechowie w 1499 r. zachował się ołtarz, zwany poliptykiem sulechowskim, który obecnie znajduje się kościele parafialnym p.w. Św. Wawrzyńca w Babimoście. Na nim to, jak pisze G. Bronisch i K. Mischke, na zewnętrznych skrzydłach znajdowała się łacińska inskrypcja – „To dzieło zostało ukończone w drugą (lub trzecią ?) niedzielę Adwentu roku 1499 pod kierunkiem czcigodnego ojca i pana, Gabriela Rittera, miejskiego pastora w Sulechowie”. [5, s. 6]
Rys. 3 - Rekonstrukcja dawnego otwartego ołtarza sulechowskiego.
Riterra z 1499 r. wg G. Bronischa i K. Mischkego. [5, s. 10]
Z badań jakie przeprowadzili Bronisch i Mischke wynika także, że czworokątna wieża kościoła znajdowała się po zachodniej stronie nawy głównej zwanej „Długą Halą” (Langen Halle) oraz była zbudowana z polnych kamieni. W 1543 r. w jej zachodniej ścianie wykonano „kościelne drzwi z wyrabianym herbem margrabiego Hansa” nad drzwiami [5, s. 13]. Wysokość wieży zachodniej nie jest znana [5, s. 24]. J. Ch. Wilcken pisał w swojej kronice: „…oprócz miejskiej parafii do kościoła farnego należą jeszcze trzy wsie i choć dzisiaj nie jest on jeszcze zbyt duży, to jednak na początku był dużo mniejszy i musiał być poszerzany co jakiś czas dobudowywaniem hal i chórów” [5, s. 12]. W pierwotnym stanie wnętrze wieży było zamknięte od strony nawy głównej. Środkowe piętro służyło jako pomieszczenie organowe, a parter jako pomieszczenie dla wiernych [5, s. 19]. Ponadto badacze stwierdzili, że do 1527 r. nie przebudowywano chóru i posiadał on sklepienie gwiaździste. W latach 1500–1527 dobudowane zostały nawy boczne [5, s. 26].
Rys. 4 - Rekonstrukcja stanu z około 1500 – 1527 r. wg G. Bronischa i K. Mischkego [5, s. 26].
1 – wieża, 2 – nawa główna ze sklepieniem gwiaździste, 3 – nawy boczne sklepienie sieciowe, 4 – prezbiterium
ze sklepieniem gwiaździstym, 5 – absyda, 6 - zakrystia (Drese–Cammer?), 7 – kolumny, 8 – skarpy.
Tragicznie dla kościoła zapisał się 27 kwietnia 1557 r. Według pergaminowego dokumentu z 1693 r. umieszczonego w cynowym dzbanuszku w głowicy kościelnej wieży Heinrich Rischtsteig, burmistrz Sulechowa, odczytał „Roku Pańskiego 1557 po Chrystusie, naszym zbawcy, w poniedziałek Quaimodogeniti późno w nocy o 3 nad ranem, spaliło się miasto przez pożar, który wybuchł u piekarza przy Rossengasse [ulica Różana - autor] ( teraz Züchnerstraβe). Wówczas zwolnił książę Pan Jan, margrabia Brandenburski, spalone miasto z danin na lat 5. W czasie pożaru kościół wypalił się do powały. Jednak ściana szczytowa po pożarze się zawaliła i spadła na powałę, która się zapadła. Kościół odbudowano w 1558 r. Wieżę odbudowano w 1562 r. po święcie narodzin Najświętszej Marii Panny za rządów szanownego i mądrego burmistrza Jacoba Stawego i radnych Martina Richlinga, Hansa Brixa, Jacoba Fechnera, Nicola Schreibera. Po pożarze nastąpiła wielka drożyzna. Przy Bożej pomocy odbudowano więcej niż połowę miasta. W pięć lat po pożarze całe miasto odbudowano” [6, s.18].
Bronisch i Mischke uściślają w swoim opracowaniu, że kościół odbudowano i wyposażono w 1558 r., a wieżę „przeniesiono” na stronę południową [5, s. 12]. Ponadto badacze doszli do wniosku, że nawa główna została wydłużona w latach odbudowy - tj. 1557-58, a skrócona wieża zachodnia stała się przedsionkiem z utworzonym połączeniem do nawy głównej.
Niewiele wiadomo o kapłanach sprawujących posługę w farze. W 1527 roku Petrus Grimm, syn burmistrza Sulechowa, który powrócił ze studiów w Wittenbergu, po odśpiewaniu pieśni „Przybądź, Duchu Święty” wygłosił w farze tekst ewangelicki. Jak zanotował kronikarz Wilcken, burmistrz, który był zagorzałym baptystą, wybiegł wzburzony z kościoła. Stało się to w dzień Zielonych Świątek [4, s. 80]. Pomimo sprzeciwu ojca młodszy Grimm został wybrany pierwszym sulechowskim pastorem i pełnił ten urząd w latach 1527-1543. Niestety nie znamy nazwisk pierwszych księży sulechowskiej fary, ale A. Splittgerber odnotował, że przed Grimmem byli jeszcze: Gabriel Ritter (1499), Johannes Niger (Schwarz), Gabriel von Troschke (nobilis eques et Doctor) i Balthazar von Loeben [6, s. 28].
[1] - dr Edward Ludwik Wedekind, Neue Chronik der Stadt Züllichau, Züllichau 1851,
[2] - M. Georgio Bruchmann, Annales oder Geschicht buchund Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665,
[3] - Andrzej Wędzki – Sulechów [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad Środkową Odrą i Dolną Wartą (Województwo Zielonogórskie), t. II, Dolny Śląsk i Dolne Łużyce, Zielona Góra 1970,
[4] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[5] - Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, Die Stadtpfarrkirsche in Züllichau, Züllichau 1932,
[6] - A. Splittgerber, Geschichte der Statdtund des Kreises Züllichau, Züllichau 1927.
