Po śmierci w 1840 r. Friedricha Augusta Steinbarta, dyrektora Pedagogium w Sulechowie zarządzanie placówką objął dr Rudolf Hanow. R. Hanow urodził się 4 grudnia 1806 r. na plebanii w Lobsens. Uczył się w gimnazjum w Greifswaldzie (płn.-wsch. części Meklemburgii-Pomorze Przednie, Niemcy). Następnie studiował filologie, też w Greifswaldzie, a potem w Halle (środkowa Saksonia-Anhalt, Niemcy). Tam też 6 marca 1830 r. otrzymał z wyróżnieniem doktorat z filologii. Krótko pracował w sierocińcu w Halle i jeszcze w tym samym 1830 r. przeniesiony został do pracy w sierocińcu w Züllichau (pol. Sulechów) [1, s. 13]. Tutaj zaręczył się i ożenił z córką ówczesnego dyrektora pedagogium Friedricha Augusta Steinbarta. Następnie uczył w gimnazjum Joachimthalsche w Berlinie. Ponadto był wicedyrektorem (niem. Prorektor) gimnazjum w Cottbus (pol. Chociebuż, dolnołuż. Chóśebuz; płn.-wsch. część Brandenburgii, Niemcy), a 29 września 1835 r. wicedyrektorem (niem. Konrektor) gimnazjum w Sorau (pol. Żary). W 1840 r. po śmierci teścia F. A. Steinbarta wyznaczony został przez niego w testamencie jako następca w kierowaniu pedagogium [2, s. 39; 3, s. 23]. Prawo powoływania swojego następcy Steinbartowie otrzymali od króla pruskiego Friedricha Wilhelma I (ur. 1688 – zm. 1740) aktem fundacyjnym z 9 listopada 1726 r. [3, s. 25]. Po rewolucji marcowej w 1848 r. dr R. Hanow został wybrany na posła do Zgromadzenia Narodowego (niem. Nationalversammlung). Wkrótce zrezygnował z tego stanowiska, uważając, iż jego obecność w sulechowskiej placówce szkolnej jest pilniejsza [2, s. 40].
Il.1 - Dr Rudolf Hanow kierował pedagogium w latach 1840-1872 [2, s. 40-41]
Jak napisał prof. dr Ernst Büchting, nauczyciel pedagogium – instytucji tej potrzebna była pilna reforma. Po objęciu przez R. Hanowa stanowiska dyrektora pedagogium liczyło 149 uczniów w gimnazjum i w sierocińcu. Spora część pokoi uczniowskich było pustych. Dzięki staraniom organizacyjnym dyrektora w 1850 r. liczba uczniów wzrosła do 209 [2, s. 39], a potem w latach 1869-70 wynosiła 131 uczniów. Jednakże już w semestrze letnim 1872 r. stan osobowy wynosił 326 uczniów [3, s. 23].
Kiedy w 1840 r. dr Rudolf Hanow objął funkcję dyrektora placówki szkolnej podstawowym miejscem kształcenia uczniów był budynek przy ulicy Langestraße (pol. ulicy Długiej, dzisiaj ulicy Armii Krajowej), pod który położono kamień węgielny w 1818 r., a budowę zakończono w 1819 r. z królewską dotacją w wysokości 15 000 Reichstalarów. Leżał on po drugiej stronie ulicy, na wprost starego budynku klasowego (sierocińca) i kościoła szkolnego. Naukę w nim rozpoczęto w 1820 r. [1, s.12-13; 3, s.19]. Budynek ten istnieje do dzisiaj i wybudowany został w stylu klasycystycznym. Jest budynkiem trzykondygnacyjnym z elewacją boniowaną (rustykowaną) - imitacją ciosów wyrobionych w tynku oraz wielopołaciowym dachem. Jego charakterystyczną cechą architektoniczną jest ryzalit środkowy (tj. wystającą częścią budynku do przodu i połączonym z główną bryłą budynku i akcentowanymi osiami). Na elewacji ryzalitu znajduje się osiem pilastrów (tzn. płaskich filarów przyściennych, wystających przed lico ściany i zaopatrzonych w bazę i głowicę). Na wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji ryzalitu, pomiędzy pilastrami, znajduje się po pięć okien. Ponadto druga kondygnacja posiada zabudowany balkon z wejściem. Wokół całości ścian budynku znajdują się gzymsy pośrednie i dachowe (tj. ozdobne pasy wysunięte przed lico muru) a w narożnikach bryły budynku pilastry. W części dachu nad ryzalitem umieszczono lukarnę (okno dachowe wiążące się z połacią dachową odrębnym daszkiem i ujęte ozdobnym obramowaniem), w której pierwotnie znajdował się zegar [4, s. 45, 60, 131,140, 213, 275, 317].
Il.2 – Budynek klasowy wybudowany w latach 1818-1819 z czasów
kierowania pedagogium przez Friedricha Augusta Steinbarta - zdjęcie z 1911 r. [3, s. 19]
W latach kierowania placówką przez R. Hanowa (1840-1872) wzrósł poziom nauczania, który zaczął odpowiadać wysokim wymaganiom ówczesnego gimnazjum humanistycznego. Jego talent organizacyjny pozwolił na przezwyciężenie trudności administracyjnych i finansowych. R. Hanow planował wznieść nowy budynek dydaktyczny, który miał między innymi zastąpić popadający w ruinę pierwszy budynek sierocińca, liczący ponad sto lat. 19 kwietnia 1865 r. zlecił sporządzenie zarysu projektu nowej budowy i przebudowy starych budynków Pedagogium, na podstawie czego radcy budowlani (niem. Baurat) Flaminius i Schack z Frankfurtu nad Odrą stworzyli niezbędne podstawy techniczne do jego realizacji. Następnie w 1869 r. architektowi (niem. Baumeister) Göbbelsowi zlecono sporządzenie planów budynku. Prace przerwał wybuch wojny francusko-pruskiej w 1870 r., a po jej zakończeniu w 1871 r. to samo zlecenie kontynuował architekt A. Busse. W marcu 1872 r. dostarczył on Królewskiej Szkolnej Radzie Prowincji (niem. Königliche Provinzial-Schulkollegium) kompletne plany budowlane. W swoich założeniach projekt zakładał budowę budynku głównego (m.in. z mieszkaniem dla dyrektora) i dwóch dwukondygnacyjnych budynków, w których na każdym piętrze znajdowałyby się mieszkania dla jednego żonatego nauczyciela i jednej niezamężnej nauczycielki oraz pomieszczenia dla 24-30 uczniów. Projekt uzyskał aprobatę, a wysiłki techniczne skierowano ostatecznie na zaprojektowanie jednego budynku. Miejsce budowy zostało wyznaczone, a w 1867 r. wmurowano kamień węgielny. Niestety pojawiły się problemy. 22 października 1872 r. departament budownictwa Ministerstwa Handlu zgłosił szereg zastrzeżeń do tego projektu. Te okazały się na tyle poważne, że opóźniono budowę. 16 listopada 1872 r. wspomniana Królewska Szkolna Rada Prowincji zleciła architektowi powiatowemu (niem. Kreisbaumeister) Ebelowi wykonanie niezbędnych korekt projektu, aby budowa mogła rozpocząć się wiosną 1873 r. Jednocześnie dyrektorowi R. Hanowowi polecono złożyć sprawozdanie ze zgromadzonych funduszy na realizację projektu. Starania dyrektora wspierał nadprezydent Brandenburgii, Gustav Wilhelm von Jagow (1813-1879). Rezultatem tego był wydany wcześniej, 6 sierpnia 1868 r., statut pedagogium, który połączył pedagogium i sierociniec w jedną całość administracyjno-finansową. Równocześnie statut ten potwierdził dawniejszy akt fundacyjny z 9 listopada 1726 r. [3, s. 24 -26]. Niestety starania dyrektora zostały przerwane. Zachorował w trzeci dzień świąt Bożego Narodzenia (27 grudnia 1872 r.), a zmarł 31 grudnia 1872 r. [3, s. 26].
Il.3 – Dr Friedrich Hanow kierował pedagogium w latach 1873-1902 [2, s. 40-41]
Po śmierci dr. Rudolfa Hanowa (1806-1872), zgodnie ze statutem uczelni z 1868 r., kierownictwo instytutu przejął 13 stycznia 1873 r. jego syn dr Friedrich Rudolf Hanow. Urodził się on 1 grudnia 1836 r. w Sorau (pol. Żary). Uczył się Akademi Rycerskiej (męskiej szkole średniej) w Liegnitz (pol. Legnica) i Pedagogium w Züllichau (pol. Sulechów). Tutaj, 3 kwietnia 1854 r., zdał egzamin dojrzałości. Studiował języki starożytne w Berlinie i Bonn, gdzie 7 sierpnia 1858 r. uzyskał doktorat. 7 listopada 1858 r. zdał egzamin państwowy, a od 1 grudnia 1858 r. do 1 grudnia 1859 r. odbywał rok próbny w Pedagogium w Sulechowie. Od 1 kwietnia 1860 r. został tam zatrudniony na stałe jako pełnoetatowy nauczyciel. Od 1 kwietnia 1860 r. został przeniesiony do gimnazjum w Sorau. Następnie od 1 kwietnia 1868 r. - jako wykładowca, profesor szkoły średniej (niem. Oberlehrer) - pracował w gimnazjum w Küstrinie (pol. Kostrzyn), gdzie 1 kwietnia 1869 r. został mianowany dyrektorem tego gimnazjum. 13 stycznia 1873 r. został dyrektorem Królewskiego Pedagogium i Sierocińca koło Sulechowa (niem. Königliche Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau), którą to funkcję pełnił do 1 kwietnia 1902 r., przechodząc na emeryturę [2, s. 41; 3, s. 25].
Il. 4 – Pierwszy budynek sierocińca wybudowany przez fundatorów [2, s. 38; 3, s. 9]
Prof. dr Ernst Büchting, ówczesny nauczyciel sulechowskiego pedagogium, określił swojego przełożonego jako humanistę przekazującego swoim uczniom solidną wiedzę z zakresu języków starożytnych oraz idee klasycznej starożytności [2, s. 41]. Przede wszystkim jako kierownik placówki był gotów zrobić wszystko dla rozwoju sulechowskiej uczelni, kontynuując plan budowy nowego budynku szkolno-mieszkalnego. 13 stycznia 1873 r. w sporządzonym sprawozdaniu wykazano, że pedagogium dysponuje 31 000 talarów na cele budowlane, a całość inwestycji wynosiła 41 000 talarów. Zaczęto myśleć o zmianie planów budowy, w tym o wstrzymaniu budowy i wystąpienie do rządu o dotację. Jednakże pojawił się nowy pomysł, który m.in. ze względu na bezpieczeństwo uczniów i finanse zakładał kupno gruntów obok nowego budynku klasowego przy ruchliwej ul. Długiej, których właścicielem był Jeschke. Argumenty przedstawione Królewskiej Szkolnej Radzie Prowincji upoważniły dyrektora pedagogium do dalszych działań. Wstępne porozumienie zawarto 8 września 1873 r., jednakże 14 marca 1874 r. dalsza realizacja pomysłu została przerwana ze względu na koszty kupna posiadłości [3, s. 25-27].
Il. 5 – Stare budynki mieszkalne nauczycieli sierocińca i pedagogium [3, s. 10]
Na początku kwietnia 1876 r. został przeprowadzony przegląd techniczny budynków pedagogium. Wykazał on konieczność wykonania natychmiastowych prac zabezpieczających stary budynek sierocińca z 1722 r. Mieściło się w nim mieszkanie dyrektora, pokoje dla 17 uczniów i jadalnia. Dzięki podjętym niezbędnym pracom zajęcia mogły odbyć się już 24 maja tego roku. Prace te zakładały również demontaż coraz bardziej niebezpiecznej wieży tego budynku, co powodowało spore niedogodności dla nauczycieli i uczniów w funkcjonowaniu sulechowskiej placówki. Ponadto istniała obawa, czy uda się w pełni zabezpieczyć stary budynek do czasu wybudowania nowego budynku. Na początku 1878 r. ogłoszono konkurs ofert na dostawę materiałów na budowę nowego budynku szkolnego - alumnatu, dzięki czemu prace budowlane ruszyły 30 kwietnia 1878 r. W ciągu lata zniknął szereg budynków mieszkalnych i gospodarczych, a nowy budynek gospodarczy przy Krauschower Dorfstraße (wiejskiej drodze w Kruszynie koło Sulechowa) został oddany do użytku pod koniec 1878 r. Również w tym roku ukończono fundamenty przyszłego alumnatu, a umowa budowlana przewidywała zakończenie budowy do 1 stycznia 1881 r. Myślano o tym, aby do końca października 1880 r. przenieść uczniów do nowego budynku. Stary budynek klasowy, w którym do 2 października mieszkał jeden z nauczycieli i ponad 30 uczniów, musiał zostać zburzony po przeniesieniu wyposażenia, ponieważ blokował dostęp do nowego budynku. Przenosiny te zakończono 31 października, a dzień ten zapisał się w historii pedagogium jako „początek wspólnego życia”. Pięć rodzin nauczycieli i cztery niezamężne nauczycielki musiały przeprowadzić się do nowych mieszkań służbowych, a wszystko to w czasie, gdy robotnicy wciąż wykonywali prace budowlane [3, s. 28-29].
Il.6 – Budynek alumnatu, którego budowę zakończono w 1880 r. [5]
Należy tutaj zaznaczyć, że od 1873 r. dwaj berlińscy architekci Knoblauch i Wey przez ponad siedem lat wspierali wraz z Królewską Szkolną Radą Prowincjonalną, dyrektora F. Hanowa w działaniach zmierzających do budowy budynku alumnatu. Ponadto F. Hanow z niecierpliwością oczekiwał na decyzję ministra finansów na przyznanie tzw. raty budowlanej z budżetu państwa. Współpraca zaangażowanych władz sprawiła, że jesienią 1877 r. przedłożono Landtagowi (Parlamentowi Krajowemu) budżet uwzględniający kwotę na ten cel [3, s. 27, 28].
Opracowano na podstawie:
[1] – Karl Schmidt, Geschichte des Pädagogiums und Waisenhauses bei Züllichau, opracowanie z 6.05.1967 r.,
[2] – Arthur Splittgerber, Die Steinbartsche Erziehungsanstalt (Peadagogium und Waisenhaus) bei Züllichau [w:] Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus, Züllichau 1928,
[3] – praca zbiorowa, Königl. Pädagogium und Waisenhaus bei Züllichau. Festschrift zur Einweihungs-Feier des neuen Klassengebäudes am 13. und 14. August 1911, Züllichau 1911,
[4] - Nikolaus Pevsner, John Fleming, Hugh Honour, Encyklopedia architektury, Warszawa 1997,
[5] – Fragment z fototypii przedstawiającej Sulechów w 1892 r. wg rysunku Camillo Ehregotta Zschillego (1847-1910). Zbiory Miejskiej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Dreźnie. Alumnat - daw. zakład, w którym uczniowie otrzymywali bezpłatnie naukę i utrzymanie.
