Zapewne niewielu mieszkańców Sulechowa wie lub słyszało, że na początku XX wieku znajdowało się w naszym mieście obserwatorium astronomiczne. Powstało i funkcjonowało ono przy sulechowskim Pedagogium, a jego fundatorami byli trzej absolwenci tej uczelni - książę Friedrich Wilhelm zu Schönaich-Carolath, Adolf Richter i Karl Wunderlich. Okazją do przekazania przez nich instrumentów astronomicznych, bardzo nowoczesnych na ówczesny czas, była inauguracja oddania nowo wybudowanego budynku klasowego Pedagogium w dniu 14 sierpnia 1911 r. W akcie fundatorów odnotowano, że podarowane instrumenty astronomiczne stanowią ich wyraz przywiązania do miejsca edukacji i wdzięczności dla szkoły przez wymienionych wyżej trzech absolwentów tej szkoły [1, s. 91].
Il.1 - Budynek szkolny – klasowy Pedagogium w Sulechowie z 1911 r. [2]
Kim byli fundatorzy? Pierwszy to książę Friedrich Wilhelm Carl zu Schönaich-Carolath - urodził się 29 października 1790 r. w Carolath (pol. Siedlisko, woj. lubuskie), a zmarł 21 listopada 1859 r. w Saabor (pol. Zabór, woj. lubuskie). Był trzecim synem Heinricha Karla Erdmanna von Schönaich-Carolath (3.11.1759 - 1.02.1817) i Amalii Auguste Caroline Luise von Sachcen-Meinigen (4.03.1763 – 28.05.1798), którzy byli właścicielami m.in. zamku w Saabor. Miał stopień królewsko-pruskiego majora, a w latach 1832-1841 był starostą powiatu zielonogórskiego (niem. Kreises Grünberg). [3, 4].
Il. 2 - Od lewej Friedrich Wilhelm zu Schönaich-Carolath, Adolf Richter w swoim obserwatorium [4, 5]
Drugi fundator to Adolf Richter (ur. 1856 – zm. 1919 ?). W pewnym momencie swojego życia przeprowadził się z Niemiec na Łotwę i zamieszkał w Rydze, znajdującej się wówczas w imperium rosyjskim. Tam był wydawcą kalendarzy i książek adresowych. Współpracował z niemieckojęzycznymi gazetami Düna Zeitung i Rigaschen Zeitung (gazety te wydawano codziennie w latach 1887-1909), do których wysyłał artykuły o obserwacjach astronomicznych dokonywanych przez amatorów astronomów (Friedricha Zandera, Vladimira Zlatinskiego, Kãrlisa Žiglevicsa). Jego zainteresowania astronomią sprawiły, że założył prywatne obserwatorium w Ăgenskalns. Obserwatorium to było bardzo dobrze wyposażone w instrumenty astronomiczne i meteorologiczne. Choć był amatorem astronomem obserwował m.in. zaćmienia Słońca i Księżyca, komety, planety i określał dokładny czas astronomiczny. W latach 1899-1914 opublikował własny kalendarz astronomiczny Adolf Richters Kalender für Riga. W 1919 r. zaginął - prawdopodobnie zamordowany przez bolszewików podczas rewolucji rosyjskiej, którzy potraktowali go jako szpiega [5].
Trzeci fundator, Karl Wunderlich, urodził się w 1859 r. w Düsseldorfie (Niemcy). W latach 1876-1879 kształcił się w sulechowskim Pedagogium, a po jego ukończeniu studiował w Wiedniu (Austria) i Getyndze (Niemcy). Później, jako dyplomata, był wicekonsulem w Amsterdamie (Holandia), Rotterdamie (Holandia), Hawrze (Francja) i Brukseli (Belgia). Od 1895 r. przebywał w Kownie. Później był konsulem w Marsylii (1897-1906, Francja), Aleksandrii (1906-1908, Egipt), Bazylei (od 1908 r., Szwajcaria) [6, s. 331].
Il. 3 – Instrumenty w obserwatorium w Pedagogium w Sulechowie [1, s. 93]
Przyrządy astronomiczne, które przekazano sulechowskiemu pedagogium składały się duży teleskop, mały teleskop (z instrumentem południkowym), zegar gwiazdowy. Ponadto darczyńcy przekazali kwotę 400 marek na budowę tzw. chaty obserwacyjnej. Duży teleskop był typem refraktora wykonanym przez znaną niemiecką firmę Carl Zeiß z Jeny, która zajmowała się produkcją sprzętu optycznego. Teleskop ten miał średnicę obiektywu 900 mm i ogniskową 1350 mm. Do wyposażenia teleskopu należało również pudełko z okularami do niego, o powiększeniu: 54-, 75-, 108-, 150- i 225-krotnym. Ponadto pudełko zawierało pryzmat zenitalny, pryzmat odwracający i pryzmat polaryzujący do obserwacji Słońca. Z tego refraktora można było obserwować gwiazdy o jasności do dwunastej wielkości gwiazdowej. Instrument południkowy został wykonany przez Gustava Heyde (1846-1930) z Drezna [1, s. 92].
Il. 4 – Basilius von Engelhardt i Gustaw Heyde (stoi) - 2.10.1898 r. [7, s. 165]
G. Heyde był założycielem firmy Gesellschaft für Optik und Feinmechanik G.m.b.H. Firma ta produkowała wówczas wysokiej jakości instrumenty geodezyjne, astronomiczne i fotogrametryczne. Chociaż G. Heyde nie ukończył Szkoły Politechnicznej w Dreźnie, gdzie uczył się w latach 1865-1866, przez całe swoje życie zajmował się budową precyzyjnych maszyn i optyką. W 1867 r. pracował w fabryce maszyn do szycia Cl. Müller w Dreźnie. W 1868 r. udał się do instytutu matematyczno-mechanicznego Starke&Kammerer w Wiedniu. Tam zajmował się budową instrumentów geodezyjnych. W 1871 r. G. Heyde przejął firmę optyczną Lippmanna w Deźnie, gdzie powstał warsztat mechaniki precyzyjnej. Będąc w Lipsku, zajął się konstruowaniem instrumentów astronomicznych i geodezyjnych. Od 1875 r. nadzorował budowę prywatnego obserwatorium barona Basiliusa von Engelhardta w Dreźnie. W 1922 r. w uznaniu za zasługi G. Heyde został uhonorowany doktorem honoris causa (z łac. - „doktor dla zaszczytu”) [7, s. 163-166; 8, s. 64-65].
Il. 5 – Refraktor w szkolnym obserwatorium w Pedagogium w Sulechowie [9, nr inw. D00956-2011]
Dzięki kwocie 400 marek przekazanej przez wymienionych darczyńców wybudowano przy Pedagogium tzw. chatę obserwacyjną (Beobachtungshäusches), która miała dach otwierany na zawiasach. Później przebudowano go na dach rolowany, który otwierano przy pomocy ręcznej korby. Początkowo chatę oświetlano woskowymi świecami, które z czasem zastąpiono oświetleniem elektrycznym [1, s. 92].
W pierwszych latach po otrzymaniu instrumentów astronomicznych (1911-1916) nie prowadzono obserwacji astronomicznych - być może planowano budowę chaty obserwatorium astronomicznego. Pierwszą datą zanotowaną w dzienniku obserwacji był 5 października 1916 r. Znalazł się tam zapis o tym, że „tuba (refraktor) przechowywany był w oryginalnym pudełku, w suchym pomieszczeniu przez pięć lat...”. Jednakże od pierwszego wpisu w dzienniku obserwacje były prowadzone regularnie. Codziennie, w miarę możliwości, wykonywano obserwację i rysunki Słońca. Prowadzono obserwacje gwiazd (Syriusza), planet (Marsa, Jowisza), mgławic spiralnych i gromad gwiazd. Co ciekawe, obserwacje były prowadzone również w terenie. Jedną z nich przeprowadzono nad ranem 29 czerwca 1927 r. - szkolni astronomowie wstali o godzinie 4.30, zebrali się w szkolnym parku i udali się do obserwatorium. Wówczas „na ratuszu zegar wybijał już godzinę piątą”. Każdy z uczniów wziął coś do niesienia, aby jak najszybciej przenieść sprzęt na most „kolejowy” przed Mozowem. Jeden niósł drewniany statyw, drugi aparat fotograficzny i przybory do pisania. Jeszcze inny niósł domowej roboty teleskop, a inny szkolny teleskop. Potem J. Höper, autor wpisu w dzienniku, zamieścił szczegółowy raport z obserwacji. Jak zapisał Hans Herman Rehhafarth, chęci i radość, jaką czerpali szkolni astronomowie była zdumiewająca. Uczniowie przez lata zbierali się w małym pomieszczeniu drewnianego obserwatorium i próbowali swych sił w rozwiązywaniu astronomicznych zagadek [1, s. 92].
Il. 6 – Szkolne obserwatorium w Sulechowie [9, nr inw. D00555-2011]
W dzienniku odnotowano m.in., że w latach szkolnych 1926-1927 odbyło się 95 wieczornych obserwacji. Z obserwatorium skorzystało 808 osób, i w godzinach porannych, i wieczornych. Zaobserwowano 276 kulminacji w celu określenia czasu. W tym też czasie w szkole działało Stowarzyszenie Przyjaciół Gwiazd (Vereinigung von Sternfreuden in Züllichau). Stowarzyszenie to wydało dwie pamiątkowe publikacje z okazji rocznicy dwu i trzyletniej działalności. W 1938 r. zbudowano elektryczny mechanizm do refraktora, dzięki czemu teleskop precyzyjnie „śledził” obserwowany obiekt zawsze pozostający w polu widzianym przez obserwatora. Dzięki nowym aparatom udoskonalono fotografowanie nieba.
Opracowano na podstawie:
[1] – Hans Herman Rehhafarth, Die Stiftssternwarte des pedagogiums in Züllichau [w:] Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwibus, Züllichau 1939,
[2] – Festschrift zur Einweihungs-Feier des neuen Klassengebäudes am 13. und 14. August 1911, Züllichau 1911 (ilustracja zamieszczona na okładce),
[3] – strona internetowa https://de.wikipedia.org/wiki/Schloss_Saabor z dnia 25.07.2024 r.,
[4] - strona internetowa http://www.drpaulpetras.de/familie.html z dnia 25.07.202 r.,
strona internetowa https://gw.geneanet.org/frebault?lang=en&n=von+schonaich+carolath&p=friedrich+wilhelm+karl z dnia 25.07.2024 r.,
[5] – strona internetowa https://www.apgads.lu.lv/izdevumi/brivpieejas-izdevumi/zurnali-un-periodiskie-izdevumi/latvijas-universitates-raksti-/-acta-universitatis-latviensis/818-sejums/16/ z dnia 25.07.2024 r.,
[6] - Bogumiła Burda, Małgorzata Szymczak, Ubi sunt? Uczniowie Królewskiego Pedagogium w Sulechowie (do 1911 r.). Znaczenie ośrodka sulechowskiego dla rozwoju edukacji na pograniczu na przestrzeni wieków (XVIII/XIX) [w:] Sulechów na przestrzeni wieków 300 lat Fundacji Rodziny Steinbartów. Uczniowie i nauczyciele szkół sulechowskich i ich powiązania europejskie, Zielona Góra 2019,
[7] - Jürgen Helfricht, Die Observatorien des Basilius von Engelhardt in Dresden und Kasan [w:] Sächsische Heimatblätter, 2 (2019),
[8] - Walther Fischer, Heyde, Gustav [w:] Neue Deutsche Biographie, 9(1972),
[9] – archiwum Stiftung Brandenburg Fürstenwalde/Spree oraz Deutsche Digitale Bibliothek Kultur und Wissen online.
