Zamek. Najstarszą i zapewne pierwszą z budowli był sulechowski zamek, a właściwie jego wieża. Dawni kronikarze miejscy, jak M. Georg Bruhmann, Johann Christoph Wilcken, Edward Ludwik Wedekind czy Albert Splittgerber, piszą, że Sulechów jest bardzo starym miastem. Bruhmann był przekonany, że miasto powstało około 1304 r. [1, s. 2]. Ponadto powołał się on na zapisy kronikarzy Andreasa Angelusa, autora Kroniki Marchii (Chron. March. LII, fol. 19), oraz Heinricha Anselma von Zieglera und Kliphausena, autora Historycznego Labiryntu (Labyrinth No. CXLVI, fol. 266). Zanotowali oni w swoich dziełach, że margrabia Otto ze Strzałą (1238–1308, z dynastii Askańskiej – autor) po usunięcia króla Polski Przemysława (został on zamordowany 8 lutego 1296 r. – autor) odbudował w 1296 r. zamek w Sulechowie [2, s. 4; 3, s. 32]. Powstanie grodu obronnego i późniejszego zamku A. Splittgerber umieścił w jeszcze odleglejszych czasach. W swoim opracowaniu historycznym stwierdził, że Bolesław Chrobry tocząc przygraniczne wojny z Niemcami w 1018 r., zainicjował budowę zamku względnie gródka obronnego w Sulechowie [4, s. 7]. Kronikarz Wedekind przyjął, że Sulechów mógł istnieć jako gród graniczny już w bardzo dawnych czasach, a zamek uległ zniszczeniu w czasie walk margrabiego Ottona IV ze Strzałą z królem polskim Przemysławem] został miastem w latach 1258-1268 [3, s. 32 i 42].
RIlustracja 1 - Rekonstrukcja bryły sulechowskiego zamku około początku XV wieku
(hipotetyczna bryła skrzydła północnego) [5]
Niestety do dzisiaj nie udało odnaleźć się dokumentów - takich jak akt lokacyjny czy choćby jego odpisu - wskazujących rok założenia miasta. Obecnie majstarszą jest informacja o dokumencie z 10 sierpnia 1319 r. wymieniająca miasto i zamek (niem. Tczülchou hus und stat) [6, s. 437-438]. Podobnie w zachowanych kronikach nie odnajdziemy informacji o pierwszej budowie zamkowej wieży. Wilcken pisze, że był „o wiele mniejszy” od istniejącego mu współcześnie. Jego rozbudowy podjęła się wdowa Elisabeth v. Anhalt (1563-1607), ostatnia żona margrabiego Johanna Georga v. Brandenburg (1525-1598), która rezydowała w Krośnie Odrzańskim. Zamek został rozbudowany o nowe wmurowane budynki. Ponadto wiemy, że pierwotnie zamkowa, niezbyt wysoka, „gruba, murowana wieża” przedtem była kryta gontem. W 1711 r. została na nowo przebudowana przez mistrza budowlanego Christopha Bartholomaeusa z Kostrzyna. Wieżę podwyższono i ozdobiono szczytem z kapsułą (kulą). 20 kwietnia tamtego roku Ch. Bartholomaeus ukończył „szczęśliwie swoje dzieło, wypił toast na jego cześć, po czym rozebrano rusztowanie”. Z zapisu nie wynika, co umieszczono w kuli. Jednakże w marcu 1750 r. ponownie rozebrano obluzowane belki dachu zamkowej wieży i pokryto ją dachem z dachówki [2, s. 16 i 214]. Chorągiewka z tą datą przetrwała do czasów nam współczesnych (Ilustracja 2).
Ilustracja 2 - Kula zamku z chorągiewką i gwiazdką w listopadzie 2011 r. (zdjęcie M. Maćkowiak)
W latach 2007-2011 miasto przeprowadziło remont popadającego w ruinę zamku . 18 listopada 2009 r. otwarto kapsułę znajdującą się w zamkowej gałce. Odnaleziono w niej zalaminowane współczesne banknoty polskie oraz informację 31 marca 1992 r. Z informacji wynikało, że za kadencji Tadeusza Szulawskiego, burmistrza Sulechowa w latach 1992-2002, starszy mistrz dekarski Jan Żebrowski zakończył prace remontowe dachu zamkowej wieży. Wówczas dyrektorem sulechowskiego domu kultury był Henryk Brudło, a prace renowacji zamku miasto prowadziło w latach 1978-1992, a ich wykonawcą było Komunalne Przedsiębiorstwo Robót Budowlanych w Sulechowie [7, s. s.38-39]. Co stało się z poprzednią zawartością kuli? Nie wiadomo. Dokumenty i banknoty odnalezione w listopadzie 2009 r. włożono ponownie do gałki i uzupełniono o nowe 31 marca 2010 r. Były to m.in. unijny wniosek o dotację na remont zamku, Biuletyn Informacyjny Miasta i Gminy Sulechów oraz Gazetę Lubuską z tekstem o remoncie zamku [8].
Ilustracja 3 – Ratusz po 1552 r. [9]
Ratusz. Trzecią najstarszą budowlą sulechowskiej starówki jest ratusz. A. Splittgerber zapisał w swoim opracowaniu, że nie ma informacji na temat budowy ratusza. Przypuszczał, że stało się to wkrótce po założeniu miasta i mógł to być mały budynek z tzw. muru pruskiego, hala kupiecka i sądowa. „Który to charakter posiadały zwykle stare ratusze” [4, s. 29]. Spalił się on zapewne po wielkim pożarze miasta 27 kwietnia 1527 r. [3, s. 143]. W 1654. rada miejska i urzędujący wówczas burmistrz Jacobus Staius (zm. 15.02.1582 r.), zleciła odbudowę spalonego ratusza [2, s. 80 i 147].
W 1665 r. Hans Hermann zdjął gałkę z wieży ratuszowej, aby ją rozbudować. Do jej kapsuły włożono wiadomość o ówczesnych urzędnikach miasta (Officianten), którą to napisał po łacinie i po niemiecku Georg Titius, rektor sulechowskiej szkoły. Fragment z tego tekstu brzmiał: „obecnym Jego Wysokością Księciem Brandenburgii jest Fridrich Wilhelm, ma 45 lat i rządzi od 25 lat. Dittrich von Marwitz, radny i zarządca księcia. Magister Adam Becker, pierwszy pastor i inspektor. Samuel Hollstein, archidiakon. Magister Tobias Josephi, diakon. Jeremias Reinmann, N.P.C. i skarbnik urzędowy. Martin Blüming, urzędujący burmistrz. Doktor Flaminius Gast, lekarz miejski i okręgowy. Johann Richtsteig, burmistrz, poprzednio kantor. Thomas Bernhardi, burmistrz i syndyk. Johann Georg Schwolcke, zielonogórski N.P.C. i sekretarz miejski Samuel Schilling, skarbnik rady miejskiej. Johannes Adam, senator, którego pradziadkowie bardzo się zasłużyli. Caspar Weichart, senator, Johann Radelt, senator. George Krause, senator i aptekarz. Georg Dreher, książęcy nadworny sędzia. Johann Lehmann, rektor szkoły. Matthäus Hertel, organista i nauczyciel szkolny. Matthäus Lange, skryba i nauczyciel szkolny. Asesorzy sądowi: Valentin Höpner, Nicolaus Schwartzschultz, Jacob Stürmer, Christoph Arnold, Heinrich Goltzhorn, Bartholomäus Fehre. Starsi miasta: Valentin Höpner, Bartholomäus Fehr, Balthasar Adam, Abraham Schilling” [1, s. 156-157; 2, s. 31].
Zapewne wówczas wzniesiono nad wieżą zachodnią hełm o późnorenesansowych formach [10, s. 19].
Ilustracja 4 – Kula i chorągiewka wieńcząca szpic ratuszowej wieży
(archiwum Urzędu Miejskiego w Sulechowie, 29.04.2016 r.)
Z zapisu u Bruchmanna wiemy, że 7 lipca 1670 r. dobudowano małą, murowaną wieżę ratusza od strony południowej. Do niej prowadziły schody z najwyższego piętra ratusza, a na górze wisiał dzwon, którym mieszkańcy byli zwoływani na wybory burmistrza. Szwed, który przytwierdzał czubek i kulę, w nagrodę otrzymał nowe odzienie, rajtuzy i buty, które to rzeczy ubrał na górze [1, s. 156-157].
Ostatnia przebudowa miała miejsce około 1850 r., podczas której dobudowano trzecie piętro. Stary wysoki dach zastąpiono płaskim dachem okolonym blankami, a południowa wieża ze schodami została przebudowana [4, s. 30].
Ilustracja 5 - Karol Glazer, zegarmistrz z Zielonej Góry, uruchamia mechanizm zegara [11]
Ponowne prace ratuszowej wieży przeprowadzano w latach 70. XX w. W połowie 1972 r. przeprowadzano remont przyszłej siedziby Miejskiej Rady Narodowej i Powiatowego Domu Kultury. Oddanie siedziby do „użytkowania” zaplanowano na czerwiec 1972 r. Ukończono remont drugiego piętra. „Na wieżę będziemy musieli poczekać do września” – jak zapisano w Księdze Pamiątkowej. Co ciekawe zanotowano również, że przy okazji zdemontowania ratuszowego zegara znaleziono m. in. kronikę miasta z 1665 r. oraz materiały dotyczące przebudowy ratusza z 1822 r. (zaginioną obecnie sulechowską kronikę sfotografował Franciszek Kułaga, której fotokopie znajdują się sulechowskiej Izbie Pamięci w zamku - autor). Zegar uruchomił Karol Glazer, zegarmistrz z Zielonej Góry, a uroczyste przecięcie wstęgi na wieży ratuszowej, prowadzącej do mechanizmu zegara, odbyło się 28 października 1976 r. Dokonali tego naczelnik miasta i gminy mgr. Eugeniusz Skorupa w towarzystwie I sekretarza Komitetu Miejsko – Gminnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej mgr Jana Klimka, kierownika Wydziału Ogólnego Urzędu Miasta i Gminy, Jana Olczaka i dyrektora PGKiM inż. Przybylskiego. „Po 10-letniej przerwie ratuszowy zegar odmierza sulechowianom czas – wybija kolejne kwadranse i godziny” - jak zanotowano w kronice [11].
Ilustracja 6 – Fotografia strony tytułowej kroniki z 1665 r. wykona przez F. Kułagę
(zbiory sulechowskiej izby pamięci)
Ilustracja 7 – Zdemontowany szpic ratuszowej wieży
(archiwum Urzędu Miasta w Sulechowie, 1974 r.)
Prace remontowe wieży ratusz prowadzono bardzo długo. I tak 4 lutego 1974 r. pracownicy poznańskiego oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków zainstalowali na wieży trzy XIX-wieczne tarcze zegarowe. Zaplanowano prace konserwatorskie słonecznego zegara znajdującego się na południowej jej ścianie. Przewidywano, że po wykonaniu prac konserwacyjnych i urządzeniu niektórych pomieszczeń wieża ratuszowa zostanie udostępniona publiczności. Z galeryjki znajdującej się nad zegarem można będzie oglądać panoramę miasta [12]. Po demontażu zamocowano nowy hełm. Do tego celu użyto dźwigu wrocławskiego „Mostostalu”, którego ramię sięgało 54 m i miał udźwig 100 ton. Operatorem dźwigu był Marian Walewski, a monterami byli Henryk Kozicz i Tadeusz Kramarczyk, którzy usadowili 28-tonowy i zespolili go z wieżą przy pomocy 96 śrub. Ustawienie hełmu na 30-metrowej wieży ratusza trwało 8 minut. Prace zakończono po ośmiu godzinach. Ekipą kierował, przy pomocy radiotelefonu, inż. Artur Paprocki, główny specjalista od montażu konstrukcji stalowych wrocławskiego „Mostostalu” [13].
Opracowano na podstawie:
[1] - M. G. Bruchmann, Annales oder Geschicht-Buch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665 r.,
[2] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[3] - Edward Ludwik Wedekind, Neue Chronik der Stadt Züllichau, Züllichau 1851,
[4] - A. Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[5] - A. Legendziewicz, Gotycki zamek Sulechowie jego przekształcenia w czasach nowożytnych, [w:] Renowacja adaptacja zabytkowego zamku Sulechowie na cele kulturalne jako dobry przykład realizacji LRPO na lata 2007–2013, Sulechów 2011,
[6] - A. F. Riedel, Codex diplomaticus Brandenburgensis, tom I cz. II, Berlin 1843,
[7] - E. Fedko, Historia realizacji projektu pn. Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem terenu [w:] Renowacja i adaptacja zabytkowego zamku w Sulechowie na cele kulturalne jako dobry przykład realizacji LRPO na lata 2007-2013, Sulechów 2011,
[8] - Eugeniusz Kurzawa, Dokumenty są … na wieży, Gazeta Lubuska nr 77 (17.824) 1.04.2010,
[9] - Fragment z fototypii przedstawiającej Sulechów w 1892 r. wg rysunków Ehregotta Zschillego. Zbiory Miejskiej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Dreźnie,
[10] - Andrzej Billert, Ratusz. Dokumentacja historyczo-archiotektorniczna, Poznań 1969 r.,
[11] - Co nowego w ratuszu?, Księga Pamiątkowa (Sulechowa) z lat 1967-1974 oraz Aby odmierzał czas, Kronika Miasta i Gminy Sulechów na lata 1975-1979, cz. III, Maria Jastrzębska (teksty i szata graficzna), Elżbieta Kociemba (gromadzenie materiału),
[12] - Ostatnie prace w wieży ratusza, Księga Pamiątkowa (Sulechowa) z lat 1967-1974,
[13] - R. Reed, Operacja „Dźwig”, Gazeta Zielonogórska Nr. 34, 9-10 lutego 1974.
