Wieże i iglice to elementy architektoniczne nadające budowom charakterystyczne cechy. Konstruowano je już u schyłku średniowiecza w romańskich świątyniach. Ich forma sprawia, że skierowane są ku niebu i są doskonale widoczne z oddali. Wieże kościelne wskazują miejsce Boga [1, s. 194], wieże zamkowe służyły celom obronnym, a ratuszowe celom reprezentacyjnym. Umieszczano w nich dzwonnice i punkty obserwacyjne, które zwieńczano wysmukłymi konstrukcjami stożkowymi lub ostrosłupowymi, zwanymi hełmami. W przypadku sulechowskich wież hełmy zamku, kościoła farnego, ratusza wykonano z drewna i pokrywano je miedzianymi blachami [2, s. 145]. Hełmy, często nazywane iglicami, zwiększają wysokość budowli i nadają jej majestatycznej elegancji. Wykańczano je kulami (gałkami) z chorągiewką, krzyżem lub gwiazdką [3, s. 246]. Właśnie kule (gałki) miały i mają szczególne znaczenie. W nich bowiem umieszczano ważne dokumenty, kroniki, pieniądze, przez co stały się swoistymi kapsułami czasu, dzięki czemu możemy poznać historię miasta. Wieżom i ich wierzchołkom sulechowski kronikarz M. Georgio Bruchmann poświęcił jeden z rozdziałów swojej kroniki, który zatytułował O wieżach i szczytach miasta [4, s. 6, rozdz. V].
Ryc. 1 – Fragment miedziorytu z panoramą Sulechowa z ok. 1740 r.
(zbiory Izby Regionalnej w Sulechowie, własność STH)
W obrębie średniowiecznych murów miejskich Sulechowa znalazły się trzy budowle - fara, ratusz i zbór kalwiński oraz przyległy do niego zamek.
Zapewne jedną z pierwszych tych powstałych budowli była sięgająca XIII w. sulechowska fara, dzisiaj pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Oczywiście jej pierwotny wygląd był inny od obecnego, o czym pisali Gerhard Bronisch i Kurt Mischke w opracowaniu pt. Die Stadtpfarkirche in Züllichau wydanym w Sulechowie z 1932 r. [5, s. 25]. Zapewne już wówczas hełm wieży kościelnej zakończono kulą i krzyżem. Jednak nie wiemy, co zostało złożone do kuli. Tragicznie dla fary zapisał się dzień 27 kwietnia 1557 r. Wówczas w pierwszą niedzielę po Wielkanocy (Quasimodogeniti) w ciągu zaledwie trzech godzin Sulechów został całkowicie zniszczony przez pożar, który wybuchł u piekarza na ulicy Różanej (niem. Rosengasse - dzisiaj nieistniejąca ulica w układzie urbanistycznym starówki). Kościół został bardzo poważnie uszkodzony do wysokości sklepienia, a z czasem ściana szczytowa zawaliła się i uderzyła w strop. Mieszkańcy podjęli się jego odbudowy i wyposażenia w 1558 r. Następnie po święcie Narodzenia NMP, w 1562 r. za rządów burmistrza Jacoba Stauego (Jacoba Staiusa), odbudowano wieżę, ale po południowej stronie świątyni i oddano ją do użytku [6, s. 18]. Jak odnotował Johann Christoph Wilcken, w kuli umieszczono m.in. Wyznania św. Augustyna (354-430) i jego apologię chrześcijańską wydaną w Wittenberdze w 1540 r., książeczkę o Krzyżu Erasmusa Sarceriusa (1501-1559) z przedmową (Praefectus) Filipa Melanchton (1497-1560) [7, s. 9]. A. Splittgerber wspomniał, że w 1562 r. w kuli wieży złożono Wyznanie augsburskie (Konfesja augsburska, łac. Confessio Augustana) Filipa Melanchtona [6, s. 30], a Christoph Tschepan, sekretarz miejski, umieścił w niej poza innymi informacjami także nazwiska ówczesnych ławników [7, s. 110].
Ryc. 2 – Fragment miedziorytu z panoramą Sulechowa z ok. 1750 r. Pod numerem 1 sulechowska fara,
której szczyt zakańcza chorągiewką z kulą.
(zbiory Izby Regionalnej w Sulechowie, miedzioryt - własność STH)
O dalszym losie wieży możemy dowiedzieć się z dokumentu, o którym wspomina A. Splittgerber, a który znaleziono w kościelnej kuli. Zapisano w nim, że o piątej rano 17 sierpnia 1609 r. piorun uderzył i zapalił stodołę ze zbożem, należącą do Michela Mahnego. Chwilę po tym ponownie uderzył w wieżę kościelną, miażdżąc ją i zapalając, który to pożar został ugaszony. Jednakże A. Splittgerber pisze również o innej relacji, z której wynikało, że piorun uderzył w wieżę kościelną trzykrotnie, a ostatnie jego uderzenie ugasiło ogień wywołany poprzednim. Skutkiem tego w 1611 roku przystąpiono do naprawy szkód. Przełożono dachówkę aż po szczyt. Zdjęto i pozłocono kulę wraz ze szpicem z pozłacanym krzyżem i gwiazdą, osadzając je 14 września 1611 r. W kuli umieszczono napis „Roku 1611. Matz Hennig, kotlarz. Jego czeladnik Hans Haberschberger. Malarz, który ją pozłocił, Elias Jahsolt z Zielonej Góry” [6, s. 19]. Ponadto dr Curt Schelenz w swoim artykułach Apteka pod Lwem w Sulechowie oraz Apteka ratuszowa w Sulechowie odnotował, że w kuli złożono także dokument o następującej treści: „W roku 1582 polecono Gregoriusowi Krausemu przez wielmożnego pana hrabiego Bothę z Blankenburga oraz przez radę miasta Sulechów przejęcie apteki i zostanie pierwszym aptekarzem w Sulechowie” [8, s. 1105]. O naprawie tej wspomniał również M. G. Bruchmanna w swojej kronice – „O ile pamiętam, wierzchołek od wieńca aż do góry został zmieniony i wymieniono dachówkę, i jest w tym kształcie, jak go dzisiaj możemy podziwiać. Stało się to w roku 1611, renowacja zaczęła się 15 sierpnia, a 14 września na nowo osadzono pozłacaną kulę na wieży” [4, s. 7]. Z kolei J. Ch. Wilcken zapisał, że 15 sierpnia 1611r. zdjęto poszycie dachu z wieży kościelnej, zdjęto kulę, pozłocono ją, ponownie osadzono wraz z dużym, żelaznym krzyżem [7, s. 10, 120]. Do znalezionych wówczas dokumentów dołożono m.in. luterański Enchiridion czyli mały katechizm wydany we Frankfurcie w 1611 r. magistra Michaela Teclera; dwa chrześcijańskie kazania adwentowe z 1610 r. magistra Stephana Hollsteina, pastora w Klępsku. Umieszczono również pamiątkowe informacje, że panującym cesarzem był Rudolf II, a panującym księciem elekcyjnym Johan Sigmund. Ponadto nazwiska proboszczów i księży, katalog konsulów, senatorów, prawników i ławników [7, s. 120]. Dzięki kronikarskim informacjom J. Ch. Wilckena wiemy również, że Andreas Blüming, syndyk, sulechowianin, z cechu sukienników, wyszukał i zebrał dostępne historyczne informacje na temat miasta Sulechowa. Informacje te złożono w gałce odrestaurowanej wówczas wieży kościelnej [7, s. 92, 114].
Ryc. 3 – Z lewej rekonstrukcja kościoła farnego - około 1500 r.[5, s.25],
z prawej drzeworyt H. Redama z 1887 r.
16 czerwca 1693 r. ponownie zdjęto z wieży kulę. Ponadto podjęto się większych zmian zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz kościoła. Koszt tych renowacji wyniósł 2700 talarów. Wówczas to Heinrich Richtsteig znalazł w kuli, wcześniej już wspomnianą, relację spisaną na długim pergaminie, zamkniętą w małym cynowym dzbaneczku. „W roku 1557 po Chrystusie, narodzinach naszego Zbawiciela, w poniedziałek po pierwszej) niedzieli po Wielkanocy, w nocy, w ciągu trzech godzin, całkowicie spłonęło miasto Sulechów z powodu pożaru, który wybuchł u piekarza na ulicy Różanej (dziś ulica Tkacka). I Jego Wysokość, Jaśnie Wielmożny Książę i Pan, Pan Jan, margrabia Brandenburgii, to spalone miasto w ciągu pięciu lat uwolnił dzięki przychylności Jego Książęcej Mości. Także kościół ucierpiał w tym pożarze do wysokości sklepienia. Wtedy to ściana szczytowa upadła i uderzyła w strop. Kościół odbudowano i wyposażono ponownie w roku 1558. Wieżę odbudowano w roku 1562 i oddano do użytku po święcie Narodzenia NMP, za których to czasów rządy burmistrza sprawował miłościwy i mądry Jacob Staue, a rajcami byli: Martin Nischling, Hans Brix, Jacob Fechner, Nicol Schreiber. Po tym zdarzeniu pożaru wzrosły prawie wszystkie ceny. Ale dzięki łasce Bożej w ciągu dwóch lat odbudowano więcej niż połowę miasta, a gdy minęło pięć lat, miasto było całkowicie odbudowane” [6, s.18-19]. U J. Ch. Wilckena możemy znaleźć wyjaśnienie zdjęcia kuli, a powodem tego były zmurszałe krokwie, na których spoczywała. Znalezione w kuli pisma włożono ponownie i uzupełniono o nowe. „Jednak zamiast krzyża, za radą królewskiego inspektora, osadzono flagę, na której wyrzeźbiono Fryderyka III, co wykonał Tobias Herrmann z Contrei z Łagowa wraz z nowym pokryciem kuli” [7, s. 11, 178].
Ryc. 4 - Naprawa pokrycia wieży farnej. 17 maja 1965 r.[9]
W 1822 r. podjęto się odnowy hełmu wieży kościelnej. Z zapisu A. Splittgerbera wynika, że otwarto wówczas kulę. Wspomina on o znajdującym się w niej m.in. Wyznaniu augsburskim Filipa Melanchtona oraz że była odręczna notatka burmistrza Jacobusa Staiusa [5, s. 14, 31; 6, s. 30]. Choć Splittgerber nie pisze o tym, zapewne na powrót zamontowano krzyż na szczycie iglicy (Ryc. 3 z 1887 r.). W XX w., jak odnotowano w Kronice parafialnej z lat 1945-1966 ponową odnowę pokrycia wieży przeprowadzono w maju 1965 r. Niestety nie zanotowano w niej, czy wówczas otwarto kulę i sprawdzono lub uzupełniono jej zawartość [9].
Opracowano na podstawie:
[1] - Denis R. McNamara, Jak czytać kościoły, Warszawa 2016,
[2] – N. Pevsner, J. Fleming, H.Honour, Encyklopedia architektury, Warszawa 1977,
[3] – Zdzisław Mączyński, Elementy I detale architektoniczne w rozwoju historycznym, Warszawa 1956,
[4] - M. Georgio Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665,
[5] - Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, Die Stadtpfarkirche in Züllichau, Züllichau 1932,
[6] - Albert Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[7] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[8] - Curt Schelenz, Die Ratsapotheke in Züllichau [w:] Deutsche Apotheker Zeitung, Nr 74; Die Löwenapotheke in Züllichau [w:] Züllichauer Nachrichten, Beilage Heim und Scholle vom 29. Oktober 1932,
[9] - Kronika parafialna parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie, lat 1945-1966.
