Marzeniem założyciela sierocińca, Siegmunda Steinbarta (1677-1739), było wzniesienie szkolnego kościoła. Gdyby zachował się do dzisiaj, byłby małą perłą architektury sakralnej w naszym mieście, stanowiącą piękną mieszankę renesansu i baroku. W 1726 r. syn założyciela, Johann Christian Steinbart (1702-1767), został powołany przez konsystorz w Kostrzynie na stanowisko kaznodziei sierocińca. Jego wprowadzenie nastąpiło 10 marca tego roku. Dzięki temu nastąpiło ożywienie religijne sierocińca. Kazania J. Ch. Steinbart głosił na codziennych porannych i wieczornych nabożeństwach w jadalni lub tzw. dużej izbie. Ponadto duszpasterza zakładu słuchano w każdą niedzielę. Niewielkie rozmiary pomieszczeń były ograniczeniem, tym bardziej że oprócz wychowanków zakładu uczestniczyli w nich nauczyciele, personel, a nawet mieszkańcy . Stąd zrodził się pomysł budowy „sali kościelnej”, na którą potrzebowano środków finansowych [1, s. 8 za Arthurem Krausem].
Ryc. 1 Johann Christian Steinbart (1702-67)[2]
Kiedy 1 lutego 1751 r. zmarła baronowa Ursula von Derfflinger (z d. von Osterhausen), zamysł budowy kościoła mógł zostać zrealizowany. Zapisała ona w testamencie „biednym dzieciom z sulechowskiego sierocińca 3 000 talarów”. Kiedy nastąpiła wpłata na rzecz zakładu, jego dyrektor natychmiast przeznaczył pieniądze na budowę kościoła. Zwrócono się o królewskie pozwolenie, a po jego uzyskaniu przystąpiono do działania. W jednej z sal domu sierot 6 października 1751 r. odbyły się uroczyste przemowy, odczytano psalmy, po czym przy pobożnym śpiewie zgromadzeni wyruszyli na plac budowy. Tam kaznodzieja i dyrektor złożył w głównym rogu przyszłego budynku kościoła miedzianą skrzyneczkę z pisami, położył kamień węgielny pod jego budowę. Ceremonię zakończono równie pobożnym śpiewem [1, s. 8-9 za Karlem Lobachem; 3 s. 64].
Ryc. 2. Zachowany do dziś portret Ursuli Joanny von Derfflinger ze szkolnego kościoła[4]
Oczywiście kwota przekazana testamentem przez baronową von Derfflinger nie wystarczyłaby na budowę kościoła, ale podczas jego budowy zewsząd poczęły wpływać datki. Dzięki skrupulatnym zapisom kronikarskim J. Ch. Steinbarta wiemy, że już podczas uroczystości 6 października 1751 r. złożono na ten cel 20 talarów 15 groszy i 7 fenigów. Jednego luidora podarowało „pobożne małżeństwo i pobożna wdowa”, też jednego luidora wpłaciła „nieznana ręka zacnej przyjaciółki domu”. Oprócz datków pieniężnych były datki w postaci rzeczowej, jak na przykład sześć ram okiennych do budowanego kościoła czy dwie skrzynie szyb do okien [1, s. 9, 11].
Ryc. 3 Wnętrze szkolnego kościoła z widokiem na ołtarz i drewniane empory - lata 20. XX w. (zbiory Dariusza Wójcika)
Podczas budowy nie wszystko przebiegało po myśli dyrektora sulechowskiego zakładu. W sierocińcu 13 października 1751 r. zjawił się miejski inspektor do spraw duchowieństwa, Würful. Zgłosił zastrzeżenia co do „rzeczywistego zamiaru budowy kościoła i czy budowa odbywa się za pozwoleniem władzy królewskiej”, oraz że kościół ma mieć wybudowaną wieżę. Złożył on swoje wątpliwości konsystorzowi Nowej Marchii w Kostrzynie, a Steinbart został wezwany do przedstawienia wyjaśnień. Odpowiedź swoją wysłał 27 listopada 1751 r., a 10 grudnia 1751 r. otrzymał wiadomość, że „budowa może być w dalszym ciągu bez przeszkód prowadzona”. Jednakże sam król udzielił swojego wsparcia bezcłowego zezwolenia na 300 Tonnen [5] wapna (23 lutego 1752 r.) [1, s. 11-12]. Zanim kościół stanął w stanie surowym, powstał kolejny spór z duchownym inspektorem miasta, który zarzucał J. Ch. Steinbartowi przygotowanie, konfirmowanie i dopuszczenia do komunii syna kapitana von Diebischa. Zarzucał mu również, że dopuścił do komunii czeladników sulechowskich rzemieślników, wychowanków sierocińca. Ponadto, że członkowie gminy miejskiej wypożyczyli dla siebie w kościele ławki. Wymiana listów była długa, a zakończył ją burmistrza Johann Friedrich Struwe, rezygnując z nieodpłatnego wynajmu ławek i zadeklarował opłacenie zaległego czynszu za ich wynajęcie [1, s. 13].
Ryc. 4 Wnętrze szkolnego kościoła z widokiem na organy - lata 30. XX w. (zbiory Dariusza Wójcika)
Chociaż budowa nie była jeszcze ukończona, kościół uroczyście poświęcono 9 września 1753 r. Podczas poświęcenia miejski muzyk akompaniował śpiewającym pieśni za pomocą puzonów, kornetów i skrzypiec, gdyż niebyło wówczas organów. Co ważne, uczynił to bez wynagrodzenia. Brakowało środków na wyposażenie wnętrza oraz na organy, a tynki zewnętrzne kończono etapami. W 1753 r. wyposażenie wnętrza wykonał sprowadzony z Driebitz Johann Friedrich Herzog. Jego dziełem był ołtarz, kazalnica , górne balustrady, przepierzenia do zakrystii oraz schody za kazalnicą. [1, s. 16 A. Krause]. Dopiero w 1754 r. zostaje pomalowane wnętrze kościoła. W latach 1756-57 zakończono malowanie, które wykonywał malarz Anton Winkler. Pomalował on sufit, podstawy z kolumnami wraz z ich złoceniami oraz chóry , gdzie zamieścił osiem sentencji. Winkler pracował również nad zdobieniami okien i zwieńczenia szczytu budowli. Z kolei nad głównym wejściem umieszczono napis „1757”, to roki wybudowania organów. Zostały one wykonane i zainstalowane przez Caspara Gottlieba Neumanna z Guhren. Jak świadczą wpisy w aktach budowy, wszelkie prace w kościele szkolnym zakończono w 1758 r. [1, s. 17].
Opracowano na podstawie:
[1] – Lothar Meißner, Die Züllichaue Waisenhauskirche, 2001 – wydane przez Freundeskreis des Pädagogiums und Waisenhauses bei Züllichau (Towarzystwo Przyjaciół Pedagogium i Sierocińca w Sulechowie),
[2] – Holger Zaunstöck, Thomas Grunewald, Im Netz des Waisenhauses. Die Waisenhäuser In Züllichau und Halle im 18. Jahrhundert [w:] Halle i Sulechów – ośrodki pietyzmu i edukacji, Zielona Góra 2019,
[3] - Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[4] - zbiory prywatne, Poznań 2012,
[5] – Tonnen – stara pruska jednostka miary różniąca się w zależności od regionu od 0,6 do 3,47 hl.
