Ostatnią z zachowanych budowli w najstarszym układzie przestrzennym miasta jest zbór kalwiński, którego początki wiążą się z przybyłymi 30 marca 1683 r. do Sulechowa kalwinami. Byli to młodzi hrabiowie Stanisław i Mikołaj Latalscy z Dębnicy (niem. Dembnitz) koło Gniezna (niem. Gnesen). Wraz z nimi przybył nadworny kaznodzieja ich zmarłego ojca, Andreas Malkolmus. Wielki elektor Fryderyk Wilhelm wydał im zezwolenia, aby reformaccy uciekinierzy mogli odprawiać nabożeństwa w jednej z komnat książęcego zamku. Pierwsze kazanie A. Malkolmus wygłosił 6 lutego 1684 r. przed wspólnotą liczącą wówczas 21 osób. W 1737 r. plebania wystosowała do króla Prus prośbę o zgodę na budowę kościoła. Po wielu kolektach, 26 czerwca 1752 r., rozpoczęto budowę. Teren, który przeznaczono na ten cel, częściowo leżał na fosie zamkowej. Koniecznym było wbicie wielu słupów, a liczba zatopionych kamieni była – jak odnotowano – „ogromna”. Spowodowało to spowolnienie budowy i wzrost kosztów. Pod koniec 1754 r. wymurowano w całości mury kościoła, które zwieńczono dachem. Natomiast mury wieży sięgały tylko do wysokości dachu i ze względu na brak środków pozostały bez zadaszenia. W styczniu 1765 r. król na kolejną prośbę wiernych wydał zgodę na ponowną kolektę po domach. Ówczesny pastor Wistingshausen robił co mógł, aby zgromadzić brakujące środki finansowe. Ostatecznie całkowity koszt budowy zamknął się w kwocie 6.720 talarów. 1 maja 1768 r. - chociaż budynek był skromnie wyposażony - odprawiono pierwsze nabożeństwo wraz z jego poświęceniem, na którym to nabożeństwie pastor Wistingshausen wygłosił „poruszające” kazanie [1, s.38-39].
Ryc. 1 - Kościół zamkowy ok. 1915 r. (źródło: Muzeum Regionalne w Świebodzinie)
25 lipca 1779 r. [25 maja 1779 r. – 2, s. 50] kilku delegatów gminy przedstawiło prośbę o kolektę Fryderykowi Wilhelmowi II Pruskiemu (25.09.1744 – 16.11.1797). Prośby wysłuchano i wydano zgodę na kolektę, ale tylko po departamentach izbowych Marchii, Pomeranii, Magdeburgii, Halberstadt i Hohenstein. Dzięki tej zbiórce wykończono budynek, pokrywając ubytki w dachu, sufit obito deskami, wybielono wnętrze zboru, pomalowano na biało organy i ozdobiono je złoconymi listwami. Kościół zaopatrzono w nowe ławki i boczne loże. Z zewnątrz budynek po otynkowaniu pomalowano na jasnożółty kolor. Ze względu na zbyt małą ilość środków finansowych zrezygnowano z budowy wyższej wieży, a tę istniejącą pokryto dachem . Pracami renowacyjnymi kierował „z wielką starannością” major von Münchow, członek prezbiterium. Wydano wtedy 867 talarów, 4 grosze i 8 fenigów. Z kolekty zebrano 811 talarów, 13 groszy i 2 fenigi, a brakującą kwotę podarowała żona majora von Münchowa. Kształt i wygląd zboru, po zakończeniu budowy w 1782 r., zachował się do końca II wojny światowej [1, s. 40].
W listopadzie 1806 r. do Sulechowa weszły sprzymierzone z Napoleonem wojska wittemberskie (wybucha wojna francusko–pruska). Oddział wojsk usunął kantora z jego domu, a zbór miał stać się stajnią dla koni. Jednak dzięki wstawiennictwu jednego z oficerów (wyznania protestanckiego z Hessen) zbór zamieniono na magazyn. Trzymano tam owies i mąkę. Wyrzucono krzesła i ławki. Ucierpiały również kazalnica i organy z powodu kurzu i brudu panującego w budynku [3, s. 30; 1, s. 40].
Ryc. 2 - Ambona w sulechowskim zborze kalwińskim. [1, s.40]
27 września 1817 r. król Prus Fryderyk Wilhelm III dekretem gabinetowym dokonał aktu tzw. Unii Pruskiej Kościołów Ewangelicko-Luter[ań]skiego (luteran) i wyznawców Ewangelicko-Reformowanego (kalwinów), tworząc Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej. Król pruski zarządził zjednoczenie w Królestwie Pruskim wszystkich zborów ewangelickich pod jedną administracją i wprowadził ujednolicony dla kalwinów i luteran porządek liturgiczny [4, s.128].
W 1833 r. Johan Carl Otto Philip Lobach był ostatnim kaznodzieją „zamkowym”. Za jego bytności w zborze wybudowano nowe i większe organy (w 1867 r.), które wykonał mieszkaniec Sulechowa - organmistrz Samuel Ludwig Hartig za kwotę 940 talarów (453 talary z kasy kościelnej, 300 talarów z ministerium i 187 talary z patronackiego funduszu budowlanego) [1, s. 40].
Ryc. 3 - Zbór kalwiński – sala widowiskowa SDK w Sulechowie w 2019 r. (źródło: M. Maćkowiak)
Po I wojnie światowej wnętrze kościoła zamkowego przebudowano, a dawny budynek zboru stał się ewangelickim domem parafialnym [3, s. 33]. Po II wojnie światowej, kiedy w Sulechowie zjawili się pierwsi osadnicy, na prośbę proboszcza ks. Michała Kaczmarka zbór służył przez pewien czas jako Dom Katolicki. Później pełnił funkcje miejskiego domu kultury, a obecnie po remoncie w 2007 r. jest salą widowiskową.
[1] - Klenke konrektor, Die Schloβkirche in Züllichau, [w:] Heimatkalender des Kreiβes Züllichau – Schwiebus, Züllichau 1937,
[2] - Albert Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[3] - Jerzy Piotr Majchrzak, Świątynne metamorfozy. Z dziejów Zboru Kalwińskiegow Sulechowie. 1752 -1832 – 2007, Sulechów 2007,
[4] - Zygmunt Zieliński, Niemcy. Zarys dziejów, Kraków 2004.
