Ryc. 1 - Sulechowska „nowa” szkoła miejska, którą wybudowano od podstaw w 1589 r.
Fragment z fototypii przedstawiającej Sulechów w 1892 r. wg. rysunków Ehregotta Zschillego [1].
Do mniej okazałych zabytków znajdujących się w obrębie murów miejskich należy budynek szkoły miejskiej w Sulechowie. Niestety kronikarz M. G. Bruchmann nie zapisał, kiedy szkołę założono. Odnotował: „Jak daleko zdołam sięgnąć pamięcią, pierwszym rektorem szkoły był Christophorus Tschepan. Nie mam wiadomości na temat, skąd pochodził, kiedy przybył i jak długo pracował w szkolnictwie.” Kiedy w 1570 r. czwartym rektorem szkolnym był M. Jacobus Staius, syn burmistrza Jacoba Stauego, w czasie swojego urzędowania zamówił do szkoły organy. Piątym rektorem był M. Bartholomaeus Seiler, z Hirschberga na Śląsku. Urząd w szkole pełnił do 1590 r. Wtedy to w 1589 r. został wybudowany nowy budynek szkolny, a na jego murach zamieszczono łaciński napis - „Janus Adam posuit ludi fundamina Consule Seiler lima peregit Opus” (pol. Kiedy burmistrzem został Johannes Adam, wybudował od podstaw nową szkołę, kładąc pod nią kamień węgielny). Szkołę poświęcono 10 sierpnia 1600 r. [2, s. 103-106]. W 1665 r. szkołę miejską znajdującą się obok fary połączono przejściem z jednym z łuków kościoła i podwieszono je tak, że ze szkoły można było wejść do kościoła na chór [3, s. 29]. Po II wojnie świtowej klasy byłej szkoły miejskiej przez wiele lat pełniły rolę salek katechetycznych, gdzie uczono religii.
Ryc. 2 - Dawna sulechowska szkoła w 2019 r. - obecnie salki „katechetyczne” (źródło: M. Maćkowiak)
Zapewne pierwszą z powstałych budowli w Sulechowie był zamek, któremu początek dała wieża obronna. Dzisiaj, choć nie przeprowadzono dokładnych badań archeologicznych całego wzniesienia zamkowego (w tym dawnych fos zamkowych), możemy być pewni, że wieża obronna, która zakończona była dachem namiotowym z hurdycją, istniała już połowie XIV w. Te najstarsze części architektoniczne zbadał dr Andrzej Legendziewicz, stwierdzając, że czas powstania murowanej wieży pokrywa się z najstarszą zachowaną wzmianką o mieście i zamku w Sulechowie z 1319 roku [4, s. 14]. Co ciekawe, sulechowski kronikarz, superintendent Splittgerber, zapisał: „zanim Sulechów stał się miastem, zanim zbudowano mury naokoło miasta, zanim zbudowano najstarszy kościół – zamek już stał i kto wie, jak długo. Położony poza starymi murami miasta na sztucznie usypanym wzgórzu, wśród bagien jako znaczna warownia graniczna przeciw nieprzyjaciołom. Przed zamkiem rozciągało się bagno porośnięte olchami aż do Obłotna oraz po obu stronach w kierunku wsi Krężoły i Kruszyna, daleko poza nimi, o którym Wilcke w kronice pisze, że 130 lat [tj. ok. 1623 r.] wstecz jeszcze grasowały tutaj wilki”. Dalej kronikarz odnotował, że: „W czasie toczonych wojen przygranicznych (1018 r.), należy przypuszczać, że zamek względnie gród w Sulechowie został wybudowany z inicjatywy Bolesława Chrobrego, który wartość takich grodów poznał dobrze w czasie swoich wypraw wojennych w głąb Niemiec” [5, s. 18].
Ryc. 3 - Wieża z umieszczoną na szczycie hurdycją wg rekonstrukcji dr. A. Legendziewicza[4, ryc.9]
Warto tutaj zaznaczyć, że wszystkie kroniki miasta Sulechowa powołują się na zapisy Andreasa Angelusa, autora Kroniki Marchii (Chron. March. LII, fol. 19) i Heinricha Anselma von Zieglera, autora Historycznego Labiryntu (Historisches Labyrinth No. CXLVI, fol. 266). Jak zanotowali oni swoich dziełach – „Margrabia Otto ze Strzałą (1238–1308, z dynastii Askańskiej) odbudował zniszczony przez Polaków zamek w Sulechowie w roku 1296, po tym jak usunął króla Polski Przemysława [król Polski został zamordowany 8 lutego 1296 r. -autor] i odebrał Polsce dużą część ziemi przy Nowej Marchii”[6, s. 4; 7, s.32].
Ryc. 4 - Rekonstrukcja bryły sulechowskiego zamku około początku XV wieku
bryła skrzydła północnego (hipotetyczna) wg A. Legendziewicza [4].
W XVII w. pisano o zamku, że był „niezbyt duży" i był otoczony od strony ogrodzenia wałem, gdzie rosły duże dęby. Natomiast od strony miasta otaczał go obronny mur z blanką (niem. Plancken) oraz fosą (niem. Graben; którą zasypano podczas budowy zboru). Co ciekawe, kronikarz wspomina, że za jego dziecięcych lat do zamku wiodła jedyna droga przez drewniany most nad fosą, na końcu którego znajdowała się strażnica, w której służbę pełnił strażnik bramny. Strażnica została zlikwidowana na rozkaz Elżbiety von Anhalt-Zerbst, wdowy po księciu (ur. 15 września 1563 - zm. 28 października 1607), ostatniej (trzeciej) żony Jana Jerzego. Rozkazała ona rozbudować zamek poprzez dobudowanie nowego budynku, zburzenie bramy i wykonanie innego przejścia. Co ciekawe, kronikarz wspomina również, że w miejscu nowo budowanego budynku stał domek (obora), gdzie trzymano bydło. Jednakże z powodu śmierci księżnej Elżbiety budowy nie ukończono i jak zanotował kronikarz: "pozostał w takim stanie, w jakim stoi po dziś dzień". Zamek posiadał starą, "niezbyt wysoką" murowaną wieżę, która pokryta była gontem. Wokół ogrodu znajdującego się przy zamku - z polecenia księżnej - skarbnik urzędu Jonas Schöffer polecił wznieś mur, który był dobrze widoczny od strony miasta. Tam posadzono wiele gatunków kwiatów. Natomiast za zamkiem zbudowano folwark [2, s. 13-14].
Przez kilkaset lat zamek stanowił siedzibę tzw. zarządców zamkowych [8, s.72]. Za panowania króla pruskiego Fryderyka Wilhelma kilka sal zamkowych przeznaczono dla praktyk religijnych gminy kalwińskiej. Pierwsze uroczyste nabożeństwo odbyło się tam 20 listopada 1701 r. - odprawił delegowany z Berlina nadworny królewski pastor Daniel Ernst Jablonsky, nadworny pastor z Krosna Odrzańskiego Cautius i pastor Tobianus z Trepplen. Kościół ten przez wiele dziesięcioleci nazywano „kościołem zamkowym” (niem. Schloßkirche) [5, s. 50].
Przypuszczalnie skrzydło wschodnie i południowe powiększono pod koniec XVII lub początku XVIII w., przebudowując je co najmniej dwukrotnie. Około 1850 r. skrzydłu południowemu nadano formę późnoklasycystyczną. Na przełomie XIX i XX w. zamek zaadaptowano na mieszkania [4, s. 21].
Ryc. 5 – Odrestaurowany sulechowski zamek w 2019 r.
(źródło: M. Maćkowiak)
Po wojnie zamek pełnił różne funkcji. Przekazywany był na przedszkole (1948 r.), mieszkania (1948 r.), biura (lata 1951-1952.). Z dniem 30.05.1963 r. został wpisany do rejestrów zabytków, jednak ze względu na brak środków finansowych ulegał dewastacji. W latach 60. XX wieku podejmowano próby jego remontu. Jednak skromny budżet miejski nie pozwalał na podjęcie planowanych prac remontowych. Pierwsze poważniejsze próby renowacji zamku podejmowały władze miejskie Sulechowa w latach 1978–1992, a zadaniem miało zająć się Komunalne Przedsiębiorstwo Robót Budowlanych w Sulechowie. Świadczy o tym między innymi dokument, który został wyjęty z kuli wieży w dniu 18 listopada 2009 roku podczas prac renowacyjnych prowadzonych w latach 2007-2011 [9, s, 35-36].
Ryc. 6 – Wystawa archeologiczna w zamkowej izbie pamięci z okazji 700-lecia miasta Sulechowa
(źródło: M. Maćkowiak, 2019 r.)
Obecnie zamek przeznaczono na cele kulturalne i znajduje się w zarządzie Sulechowskiego Domu Kultury im. F. Chopina w Sulechowie. Po renowacji w pomieszczeniach zamku utworzono: klub dyskusyjny, izbę pamięci, salę bilardową, klub taneczny, pracownię internetową, pracownię plastyczną i izbę pamięci.
[1] - Fragment z fototypii przedstawiającej Sulechów w 1892 r. wg. rysunków Ehregotta Zschillego. Zbiory Miejskiej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Dreźnie.
[2] - M. Georgio Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665 r.,
[3] - Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, Die Stadtpfarkirsche zu Züllichau, Züllichau 1932,
[4] - Andrzej Legendziewicz, Gotycki zamek Sulechowie jego przekształcenia w czasach nowożytnych, [w:] Renowacja adaptacja zabytkowego zamku Sulechowie na cele kulturalne jako dobry przykład realizacji LRPO na lata 2007 – 2013, Sulechów 2011,
[5] - Albert Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[6] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753, (w śmierć króla Polski zamieszani byli margrabiowie brandenburscy Otton IV ze Strzałą, Otton Długi, Jan i Konrad z dynastii askańskiej oraz członkowie rodu Zarembów i Nałęczów – przyp. autor oraz Edward Ludwik Wedekind, Neue Chronik der Stadt Züllichau, Züllichau 1851),
[7] - Edward Ludwik Wedekind, Neue Chronik der Stadt Züllichau, Züllichau 1851,
[8] - Jerzy Piotr Majchrzak, Z dziejów sulechowskiego zamku, Sulechów 2010,
[9] - Edward Fedko, Historia realizacji projektu pn.”Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy al. Wielkopolskiej na cele kulturalne wraz z zagospodarowaniem teren, [w:] Renowacja i adaptacja zabytkowego obiektu zamkowego w Sulechowie przy Al. Wielkopolskiej na cele kulturalne jako dobry przykład realizacji LRPO na lata 2007-2013, Sulechów 2011.
