Ryc. 1 - Panorama Sulechowa na stare miasto – 2008 rok
(źródło: arch. Urzędu Miejskiego w Sulechowie)
W historycznej części urbanistyki Sulechowa zachowało się kilka zabytków architektury, które od wieków pełnią określone funkcje społeczne. Do nich zaliczyć możemy ratusz, kościół parafialny (farę), pierwszą szkołę miejską, dawny zbór kalwiński, czy zamek.
Ratusz wybudowano w centrum miasta. Data powstania pierwszego ratusza nie jest znana. Autor historycznego opracowania Sulechowa, superintendent Albert Splittgerber, zapisał, że musiał powstać wkrótce po założeniu miasta. Być może początkowo był małym budynkiem z muru pruskiego, pełniącym rolę hali kupieckiej i sądowej [1, s. 29]. W późniejszym czasie był już gotycką budowlą murowaną, jak opisał to Stanisław Kowalski w opracowaniu dotyczącym zabytków województwa zielonogórskiego [2, s. 195]. W kronice miasta z 1665 r. M. G. Bruchmann zanotował, że „ratusz to okazały budynek i szczególna ozdoba miasta". Wówczas wieża ratuszowa pokryta była miedzianą blachą pomalowaną na czarno i widoczna była z wielu kilometrów od miasta. Wieża miała hełm z krużgankiem i łukami. Obok dużej wieży na budynku ratusza znajdowała się mała wieżyczka, również pokryta miedzią pomalowaną na czarno. W wieżyczce tej znajdował się tzw. „dzwon Zamykający", a nazwany tak dlatego, bo dawano nim sygnał do zamknięcia wrót bram miejskich i alarmujący przy pożarach. Obie wieże spłonęły prawdopodobnie podczas pożaru miasta 27 kwietnia w 1557 r.. M. G. Bruchman opisując ratusz zaznaczył, że był to piękny murowany budynek. W nim to, na dole, znajdowała się izba rady miejskiej, przez którą można było przejść do izby ławników. Z tej ostatniej izby przechodziło się do piwnicy win i do miejskiej wagi. Jak wynika z kronikarskiego zapisu, wewnątrz ratusza znajdowała się „piękna” osobna izba, której używano do posiedzeń komisyjnych. Wejść do niej można było przez drzwi od wybrukowanej części rynku, na której handlowali szewcy. Również i z tego placu można było wejść krętymi schodami do wieży. Nad wspomnianymi salami znajdowało się pomieszczenie pełniące rodzaj zsypu na zboże, gdzie rada miejska gromadziła je z miejskich folwarków. Zapas taki stanowił zabezpieczenie na czas „drożyzny lub suszy”. Wówczas sprzedawano je za „grosz lub dwa”. Choć można było je zakupić i w „zwykły sposób”. Ten zabieg gwarantował radzie poważanie wśród mieszkańców miasta. W kronice można odnaleźć bardzo interesujący zapis, że na wieży ratusza znajdował się zegar z kurantem. Ponadto w izbie zegarowej znajdował się okrągły otwór, w którym umieszczona była kula w połowie pozłacana, a w drugiej połowie pomalowana na czarno. Mechanizm, do którego podłączono kulę a, poruszał ją w zależności od faz księżyca. Kiedy księżyc był w pełni, w okrągłym otworze widoczna była pozłacana część kuli, a kiedy był w nowiu, widoczna była jej część czarna. Ponadto na dzwonnicy wisiały trzy dzwony: jeden mały i dwa duże. W 1614 r. odlano czwarty, największy dzwon [3, s. 7-8].
Ryc. 2 - Rynek miejski z ratuszem w XIX wieku
(źródło: Lothar Meißner, Unvergessener Kreis Züllichau-Schwiebus-Buch gebraucht kaufen, Frankfurt am Main,1990, s. 12)
W XVII w., przypuszczalnie po wojnie 30-letniej, ratusz został rozbudowany po stronie północnej, aż do dzisiejszego kształtu [1, s. 30]. Wtedy to w 1633 r. pożar ponownie nie oszczędził ratusza [3, s. 187]. Kolejna przebudowa miała miejsce w połowie XIX w., podczas której dodano trzecią kondygnację (drugie piętro). Stary spadzisty dach rozebrano i zastąpiono dachem płaskim okolonym blankami. Rozebrano również małą wieżę. „W bardzo starej daty" piwnicach ratusza znajdowała się piwiarnia i winiarnia, przywilej wyszynku miasto odkupiło od panów Unruh z Kruszyny. Kolejny przywilej dla ratuszowej piwnicy miasto otrzymało w 1575 r. od księcia elektora Jana Jerzego Hohenzollerna (1525-1598). Ponadto na podstawie przywileju królewskiego wydanego w Kostrzynie 5 kwietnia 1701 r. w ratuszu umieszczono aptekę ratuszową. Początkowo była zarządzana przez radę miasta, później dzierżawiona, aż w 1780 r. oddana w dzierżawę wieczystą aptekarzowi Burdachowi i jego potomkom za roczny czynsz [1, s. 30-31]. Konikarz J. Ch. Wilcken napisał, że w wieży pod zegarem znajdował się miejski areszt. Wynikałoby z tego, że pomieszczenie na pierwszym piętrze wieży wraz ze znajdującą się przy nim salą było częścią sądowo-więzienną [4, s. 9].
Ryc. 3 - Sulechowski ratusz w 2014 r. (źródło: arch. Urzędu Miejskiego w Sulechowie)
Kolejny remont ratusza wykonano w latach 1966-1973. Wymieniono wówczas stropy i przystosowano wnętrza do współczesnych potrzeb. W 1970 r. krenelaż zastąpiono attyką. W 1974 r. poddano konserwacji mechanizm XIX-w. zegara i dzwony na wieży. Poddano konserwacji zegar słoneczny (z 1756 r.) znajdujący się na wieży ratusza od strony południowej, założono nowy drewniany hełm wieży pokryty blachą miedzianą [2, s. 196]. Ostatni remont przeprowadzono w latach 2007-2014. Objął on piwnice, klatkę schodową we wieży oraz pomieszczenia biurowe pierwszego i drugiego piętra.
Drugim ważnym zabytkiem Sulechowa jest kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Dokładna data powstania kościoła farnego nie jest znana, gdyż nie prowadzono badań archeologicznych w świątyni, jednakże jego budowla posiada relikty XIII-wieczne. Z kolei Stanisław Wiliński wysunął hipotezę, że kościół wzniesiono ok. 1300 r. (jako romańską świątynię) ze względu na użycie budulca, jakim jest granit [5, s.362]. Zdania tego nie podzielali przedwojenni badacze Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, gdyż byli przekonani o gotyckim pochodzeniu kościoła [6, s. 5].
Ryc. 4 - Rekonstrukcja kościoła farnego około 1500 r. wg Gerharda Bronischa i Kurta Mischkego
[w:] Die Stadtpfarkirsche in Züllichau, Züllichau 1932, s.25
W większości historycznych materiałów pisemnych dotyczących fary pojawia się znaczący rok 1499 kiedy ówczesny proboszcz Gabriel Ritter dokonał jej przebudowy [4, s. 9]. Tragicznie dla kościoła zapisał się 27 kwiecień 1557 r., kiedy to miasto Sulechów spłonęło. W 1558 r. kościół odbudowano i wyposażono, a wieżę „przeniesiono” ze strony zachodniej na stronę południową. W latach odbudowy 1557–1558 wydłużono nawę główną, a starą wieżę przebudowano na przedsionek. Wzniesiona w 1562 r. wieża południowa fary miała inny niż obecnie kształt i wysokość [1, s. 18; 6, s. 18]. Wieżę zaopatrzono w trzy dzwony, jeden większy i dwa mniejsze. Ponadto pod zwieńczeniem wieży znajdowało się pomieszczenie, w którym mieszkał strażnik [1, s. 19]. Za czasów panowania elektora brandenburskiego Jana Jerzego Hohenzollerna w 1596 r. w kościelnej wieży założono bibliotekę. Dnia 17 sierpnia 1609 r. we wieżę uderzył piorun i zapalił ją, jednak pożar udało się ugasić [1, s. 19]. Jak napisali Bronisch i Michke, wieżę przebudowywano aż trzykrotnie w latach 1611, 1693 i 1822 [6, s. 30]. Sulechowski kronikarz Wilcken zapisał, że - „wielka przebudowa” nastąpiła w latach 1689–1690. Prace budowlane prowadził mistrz budownictwa Thaddäus Bitzli za kwotę 2.700 talarów [4, s. 10]. Ściany chóru i ściana wschodnia północnej nawy bocznej zostały wyburzone i wzniesione od nowa wraz z emporami, jak i halą wieżową [6, s. 16]. W latach 1766–1772 przystąpiono do ponownej naprawy kościoła. Ponownie pokryto dach. Ponadto w północnej i południowej zabudowie chóru znalazły się ceglaste sklepienia z kolebkami. Wewnątrz świątyni ściany zostały pobielone. Ławki i chór pomalowano, a już wtedy w kościele znajdowały się dwa piętra emporowe. Zbudowano nowy ołtarz z obrazem ołtarzowym autorstwa Bernharda Rodego „Chrystus na krzyżu”. W okresie tej przebudowy wykonano nowe okna [6, s. 30]. W 1827 r. zaplanowano i wykonano projekt przebudowy wieży południowej. W tym też roku wymieniono stolarkę okienną, a w fazie projektowej powstał pomysł budowy przedsionków. W latach 1831–1833 przystąpiono do gruntownego odrestaurowania i odnowienia kościoła wraz z przedsionkami. Dwa powstały przy elewacji północnej i jeden przy elewacji południowej [7, s. 8]. Natomiast w wieży wyprowadzono nowy portal. Wykonano odnowę pozostałej stolarki okienne w korpusie budowli oraz w obu kondygnacjach kruchty zachodniej, w nadbudowanej partii wieży [6, s. 13]. Ponadto w latach 1832–1833 organmistrz Ludwig Samuel Hartig wykonał w miejskim kościele organy, które niestety nie zachowały się do czasów współczesnych [8, s. 32]. W 1843 r. wykonano kolejne odnowienie wnętrza budynku świątyni. W 1884 r. stolarz Julius Zimmer zbudował nowy ołtarz, do którego przeniesiono obraz „Chrystus na krzyżu” autorstwa B. Rodego [6, s. 30]. Od strony wschodniej prezbiterium wykonano nowe otwory okienne. Wstawiono w nie okna ołtarzowe z kolorowego i malowanego szkła, z których jedno ufundował cesarz Niemiec Wilhelm I Hohenzollern (1797–1888) [1, s. 27]. Montaż witraży był swoistą regotycyzacją wnętrza kościoła. Być może w tym też okresie zamontowano neogotycki witraż w środkowym oknie od strony południowej. Przedstawiono na nim nowotestamentową scenę „Noli me tangere” (łac. Nie zatrzymuj mnie), a jego wykonawcą był witrażysta H. Habermehl z Dortmundu [8, s. 6]. Ponowna renowacja wewnętrzna świątyni była w 1885 r. W latach 1891–1893 odnowiono zewnętrzne mury fary. W 1925 r. rozpoczęto, zgodnie z założeniami, kolejną pełnią renowację wnętrza kościoła, którą jednak przeprowadzono tylko częściowo [6, s. 32]. W 1949 r. założono nowe rynny, wymalowano cały kościół, a w ambonie umieszczono czterech ewangelistów. W 1950 r. wykonano naprawę całej wieży oraz częściową dachu. 17 maja 1965 r. rozpoczęto prace remontowe i krycie wieży blachą. Od połowy czerwca do 23 października 1965 r. wewnątrz kościoła wykonano prace malarskie i złocenia ambony oraz ołtarza [9]. W latach 2017-2019 rozpoczęto renowację okien kościoła i zaplanowano konserwację witraża H. Habermehla z Dortmundu.
Ryc. 5 – Z lewej: naprawa pokrycia wieży 17 maja 1965 r., z prawej: wyzłocony ołtarz główny 25 października 1965 r.
(źródło: Kronika parafialna parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie, lat 1945-1966 )
Ponadto renowację i konserwację części okien elewacji północnej kościoła wykonano w okresie od 24.04.2017 do 30.09.2017 r. Natomiast części okien elewacji południowej kościoła odnawiano w okresie od 23.04.2018 r. do 30.09 2018 r.
[1] - Albert Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927.
[2] - Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987.
[3] - M. Georgio Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665.
[4] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753.
[5] - Andrzej Wędzki – Sulechów [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad Środkową Odrą i Dolną Wartą (Województwo Zielonogórskie), t. II, Dolny Śląsk i Dolne Łużyce, Zielona Góra 1970.
[6] - Gerhard Bronisch i Kurt Mischke, Die Stadtpfarkirsche in Züllichau, Züllichau 1932.
[7] - Paulina Celecka, Dokumentacja badań konserwatorskich. Stolarka okienna kościoła parafialnego pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie 1813 – 1833, Sulechów – Krosno Odrzańskie 2011.
[8] - Michał Kocot, Założenia konstrukcyjne i brzmieniowe instrumentów Ludwika Hartiga w kontekście działalności szkoły Englerów połowy XIX w., Kraków 2014, praca dyplomowa.
[9] - Kronika parafialna parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie, lat 1945-1966.
