Sulechów jest jednym z wielu miast Polski zachodniej, gdzie zniszczenia po II wojnie światowej sięgały 60 procent. Wiele z zabytków architektury zniknęło nieodwracalnie (np. brama zielonogórska, brama świebodzińska, szpital św. Jerzego, barokowy kościół Pedagogium Królewskiego), a te które ocalały, zachowały się w różnym stanie. Zawierają one charakterystyczne wartości i formy architektury - od gotyckiej po klasycystyczną, czy eklektyczną. Dzięki ochronie prawnej wiele z nich zostało odnowionych i poddanych specjalistycznej konserwacji. Zabytki te reprezentują różne style i wartości artystyczne, ale łączy je wspólna cecha – są dziedzictwem kultury chrześcijańskiej Europy. Przez wieki tworzyły przestrzeń (a wiele z nich nadal tworzy) dostosowaną do potrzeb mieszkańców Sulechowa [1, s. 5-6].
Ryc. 1 – Rekonstrukcja przestrzenna według planu Kloeppela: 1 – zamek, 2 – kościół farny, 3 – ratusz [2, s. 31]. Ryc. 2 – Rekonstrukcja przestrzennego średniowiecznego Sulechowa: 1 – zamek, 2 – ratusz, 3 – kościół farny, 4 – brama świebodzińska, 5 – brama zielonogórska, 6 – szpital św. Jerzego, 8 – brama krośnieńska (z nowo przebitą ulicą – dzisiaj ul. Brama Piastowska), 9 – brama królewska [3, s. 355].
Śląsk, do którego w średniowieczu należał Sulechów, był obszarem najwcześniejszych lokacji przez tzw. „wolnych gości”. Rekonstrukcja układu przestrzennego średniowiecznego miasta Sulechowa, jego układu ulic przebiegających niemal w takim samym historycznym położeniu, wskazuje wyraźnie na lokację miasta na prawie niemieckim – ius Theutonicum [4, s. 19].
Pierwszym i jednym z najstarszych w mieście jest zabytkowy układ urbanistyczny sulechowskiej starówki, która dawniej zamknięta była pojedynczym murem obronnym. Lokacja miasta (łac. locatio, locare – osadzanie, osiedlenie) przebiegała w ściśle określonym układzie przestrzennym. Umiejscowienie pierwszej osady rozpoczynano od wymierzenia rynku – tu o wymiarach 95 m długości oraz 76 m szerokości. Później przeprowadzono ulice - zgodnie z tzw. planem szachownicowym, wywodzącym się z planu rzymskich obozów wojskowych. Na końcu zaznaczano granice miasta, często przez wykonanie rowu i sypanie wałów, które z czasem zastąpiono kamiennym murem. Pierwotna długość murów obronnych wynosiła około 1,1 km, z czego do dzisiaj zachowało się niespełna 390 m. Warunki topograficzne sprawiały, że Sulechów nie posiadał żadnej naturalnej ochrony militarnej oprócz bagnistych terenów od strony wschodniej. Zamknięty murami obszar miejski obejmował powierzchnię 8,5 ha w niecce o wysokości 80 m n.p.m. i zmieniającej się względnej wysokości 3 m na przestrzeni 1 km [5, s. 211].
Z reguły teren dzielono na prostokątne działki, z których jedna pełniła rolę wspomnianego już rynku, inna cmentarza z budynkiem fary (kościoła parafialnego). Resztę działek stopniowo zabudowywano. W większości miast tworzono dodatkowe działki targowe (nazywane w zależności od przeznaczenia np. rynkiem siennym, końskim, rybnym, bydlęcym itp.). Natomiast na działkach mniejszych powstawały ogrody [6, s. 120].
Ryc. 3 - Fragment panoramy Sulechowa w latach 1710-1715 autorstwa Daniela Petzolda [7].
Niezwykle ciekawym źródłem opisującym rozmieszczenie ulic są sulechowskie kroniki M. Georgia Bruchmanna i Johanna Christopha Wilckena. Pierwszy z nich napisał, że do miasta prowadziły dwie bramy. Wchodząc przez bramę Świebodzińską (niem. Schwibusischen Thore), napotykało się dwie ulice. Tą po prawej wchodziło się na rynek i według ówczesnych ksiąg miejskich nazywała się ulicą Pańską (niem. Herren Gasse). Jednak za czasów Bruchmanna nazywano ją ulicą Kościelną (niem. Kirch Gasse). Natomiast ulica po lewej nazywana była ulicą Zamkową (niem. Schlosse Gasse), która również biegła od bramy do rynku. Z kolei od rynku do bramy Zielonogórskiej (niem. Grünbergischen Thore) biegła ulica Żydowska (niem. Juden Gasse). Po prawej stronie tej ulicy (patrząc od rynku) zaczynała się ulica Tkacka (niem. Tuchmacher Gasse), która miała dużo wąskich poprzecznych przejść (uliczek) kończących się na placu Kościelnym (niem. Kirchhoffe). Również od rynku aż do bramy Zielonogórskiej biegła ulica Kozia (niem. Ziegen Gasse) nazywana również ulicą Różaną (niem. Rosen Gasse). Kronikarz tłumaczył, że nazwę tę przyjęto zapewne od ogrodów, przy domach po lewej stronie tej ulicy, gdzie dawniej rosły liczne krzewy różane. Z kolei wokół placu ratuszowego było wybudowanych (z drewna) trzydzieści dziewięć domów pokrytych gontem. Tylko trzy lub cztery z nich, jeszcze przed pożarem miasta w 1527 r., przyozdobione były „kamiennym” szczytem. Przed zamkiem - w obrębie murów miejskich - znajdował się duży, szeroki plac, zwany dawniej bydlęcym (niem. Vieh Hof). Bruchmann przypomina sobie, że częściowo wyłożony był on brukiem. Pisze również, że za czasów swojej młodości słyszał opowiadania, iż dawniej mieszkali tam ludzie pochodzenia szlacheckiego - przedstawiciele rodu Unruhów z Kruszyny (niem. Krausche) [8, s. 14-15].
Ryc. 4 - Plan Sulechowa z 1722 r. z ulicami opisanymi przez M. G. Bruchmanna [9 , s. 47]
Z kolei po 88 latach kronikarz J. Ch. Wilcken zapisał, że miasto składało się z 250 domów, z których 41 znajdowało się wewnątrz pierścienia murów miejskich, a 209 poza nimi. W mieście znajdowały się ulice: Sukienników nazywane również Cyrulików (niem. Tuchmacher oder Bader Gasse), Kozia nazywana również Różana (niem. Ziegen oder Rosen Gasse), plac Solny (niem. Saltz Rinck) nazywany również Załkiem Prosowym (niem. Hirse Winkel), Sędziów (niem. Bittel Gasse), Żydowska (niem. Juden Gasse), Pańska (niem. Herren Gasse), Kościelna nazywana również Nową (niem. Kirch oder Neue Gasse), Zamkowa (niem. Schloβ Gasse) przy, której leży plac bydlęcy (niem. Vieh Hof), a obok niego królewski zamek (niem. königl. Schloβ), dom celny (niem. Zoll Haus) i urząd ziemski (niem. Land Haus). W opisie Wilcken do miasta prowadzą cztery bramy. Jedna po stronie wschodniej brama Królewska (niem. Königs Thor), wiodąca do Zamkowych Ogrodów (niem. Schloβ Garten) - gdzie znajduje się 40 domów, słodownia (niem. Maltz Haus) i browaru (niem. Brau Haus) oraz dawnego wielkiego sadu owocowego (niem. Baum Garten). Druga po stronie południowej brama Zielonogórska, była dawniej wysokim i długim budynkiem z murowaną posadzką, zburzona w 1714 r., a z jej cegieł wzniesiono słodownię (niem. Maltz Haus) na ulicy Okrężnej (niem. Reul), jak zanotował Wilcken – nieopodal owej bramy stoi przy murze baszta (niem. Pastei), w której mieściło się kilka izb urzędników ratuszowych. Ttrzecia po stronie zachodniej brama Nowa nazywana Krośnieńską (niem. Neue oder Crossner Thor), odnawiana w 1697 r., po stronie północnej brama Świebodzińska (niem. Schwiebser Thor), niegdyś była dużym budynkiem ze sklepieniem, jednak została zburzona. Początkowo u góry mieszkał ratuszowy urzędnik, a później pierwszy bakałarz (łac. baccalaureus) z miejskiej szkoły. Brama posiadała dwie murowane piwnice, w których mieściła się miejska zbrojownia [10, s. 13-14].
Ryc. 5- Dziewiętnastowieczna zabudowa sulechowskiego rynku [11, s. 12]
Do dzisiaj zachowała się jedynie brama Krośnieńska, którą zbudowano w 1704 r. jako bramę reprezentacyjną. Na bramie umieszczono dwa ozdobne kartusze. Jeden z nich, od strony miasta, zawiera dawny herb Sulechowa z czasów brandenbursko-pruskich. Znajduje się na nim lancknecht stojący na miejskim murze, pomiędzy dwoma wieżami. Na drugim kartuszu od strony zewnętrznej umiejscowiono orła brandenburskiego zdobionego motywem akantowo-laurowym. Z kolei na górze bramy, po obu jej stronach, znajdują się ozdobne gazony, pomiędzy którymi, na samym szczycie bramy, stoi kula zdobiona maszkaronami [12, s. 195].
Do dzisiaj zachowały się wspomniane ulice: dawna Sukiennicza – Cyrulików - Tkacka, nazwana dzisiaj Handlową; dawna Żydowska, nazywana jeszcze w 1975 r. Marszałkowską, a dzisiaj gen. Sikorskiego; dawna Kozia albo Różana, nazywana w 1974 r. Spokojną, a dzisiaj Fr. Chopina; dawna Pańska albo Kościelna, dzisiaj Kopernika; dawna Zamkowa, dzisiaj Łukasiewicza; dawny plac Bydlęcy, przed II wojną światową Zwycięstwa, w 1975 r. Wolności, natomiast dzisiaj biskupa Wilhelma Pluty.
[1] - Deward Charytynow, Historia architektury i formy architektoniczne, Warszawa 1967,
[2] - Henryk Münch, Pochodzenie i rozwój miast Polski zachodniej w wiekach średnich (zarys), Kraków 1946,
[3] - Andrzej Wędzki, Sulechów [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą – Województwo Zielonogórskie, Tom II, Zielona Góra 1970,
[4] - J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2001,
[5] - Piotr Dziedzic, Marek Maćkowiak, Mury obronne Sulechowa [w:] Obwarowania miast – problematyka ochrony, konserwacji, adaptacji i ekspozycji. Kożuchów 28-30.04.2010, Kożuchów 2010,
[6] - I. Ihnatowicz, A. Mączka, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1998,
[7] - Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Z. Herberta w Gorzowie Wielkopolskim, sygn. IGG 625/89,
[8] - M. Georgio Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665 r.,
[9] - dr. Joh. Schultze, Die Bebauung des Schloβgartens in Züllichau [w:] Heimatkalender des Kreises Zuellichau-Schwiebus 1932,
[10] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[11] - Lothar Meißner, Unvergessener Kreis Züllichau-Schwiebus-Buch gebraucht kaufen, Frankfurt am Main 1990,
[12] - Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987.
