Po II wojnie światowej o bitwie pod Kijami zapomniano, a jedynym śladem upamiętniającym to wydarzenie pozostały ruiny pomnika przy trakcie pomiędzy miejscowościami Kije – Pałck. Dzisiaj wiele osób zastanawia się dlaczego pomnik postawiono właśnie w tym miejscu. Zatem jakie były kulisy jego powstania?
Inicjatorem budowy pałckiego pomnika był nauczyciel, historyk regionalista, archiwariusz miejski i honorowy obywatel miasta Świebodzina - Gustav Zrendt. To właśnie on w swojej pracy „Abriβ zur Heimatkunde des Kreises Züllichau – Schwiebus” (Schwiebus, 1926) zamieścił informację, że miejscowość Łochowo dnia 25 lipca 1759 r. była centrum pruskich pozycji podczas bitwy. W krótkiej notatce poświęconej tej miejscowości wspomniał również, że „…Jeszcze dzisiaj znajduje się tu kule różnego rodzaju oraz broń; również tutaj pochowano wielu z 8000 poległych pruskich ofiar…”(!).
Zerndt będąc członkiem związku kombatantów w Świebodzinie, a zarazem przewodniczącym związku do spraw krajoznawstwa okręgu świebodzińskiego, złożył w dniu 4 lutego 1909 r. do zarządu związku kombatantów Sulechów – Świebodzin wniosek, aby zbudować pomnik oddający cześć poległym w bitwie pod Kijami żołnierzom wojny siedmioletniej oraz aby pobudzić zainteresowanie tutejszych mieszkańców krajoznawstwem i pamięcią historyczną.
Wniosek przedstawiono na walnym zgromadzeniu związków kombatantów, na którym zebrało się 103 członków reprezentujących 42 związki. Pomimo, że bitwa ta zakończyła się klęską wojsk pruskich wniosek oceniono pozytywnie i podjęto decyzję o budowie pomnika. Powołano grupę osób mającą zająć się jego budową w składzie, której wchodzili: Zrendt ze Świebodzina, Thiele z Kij, Rudert ze Skąpego i Günter z Kalska.
Na miejsce lokalizacji budowy pomnika wpłynęły trzy kwestie:
- historyczne uwzględnienie pola walki, tj. przybliżony środkowy punkt pola walki Niekarzyn – Pałck – Głogusz – Wielki Młyn w Kijach, a więc obszar na południe od Pałcka gdzie rozegrała się decydująca walka,
- dostępność miejsca dla szerokiej rzeszy mieszkańców dzięki przebiegającej szosie między Kijami i Pałckiem oraz wzniesienie terenu z widokiem na sam Pałck,
- bezpłatne przekazanie terenu, przyjęcie wykonania pomnika wraz z utrzymaniem tego terenu ze strony posiadłości rycerskiej w Pałcku.
Początkowo zamierzano wystawić skromny pomnik w postaci kamienia, na którym znaleźć miała się pamiątkowa tablica. Do tego celu chciano użyć granitowy głaz narzutowy o długości 4m i szerokości 2,5 m. Głaz ten spoczywał w południowo – wschodnim trójkącie rzeczki Kalkmühle i pobliskiej szosy. Teren, na którym spoczywał wspomniany głaz, należał do rotmistrza Zastrow z Pałcka a tenże zgodził się przekazać kamień na planowany cel. Kamienny blok ważył ok. 400 – 500 cetnarów, jego struktura była jednak nieodpowiednia, a transport na odcinku 2,5 km zbyt drogi. Wówczas to z głazu odłupano 1/3 jego objętości a pozyskany materiał przerobiono na kamienie okładzinowe. Z głazem tym łączyły się również lokalne opowieści i legendy z okresu wojny siedmioletniej i wojny napoleońskiej. W lokalnej prasie znalazła się na ten temat notatka po przeczytaniu, której zaprotestowała przeciw tym działaniom Komisja Brandenburska ds. Pomników Przyrody chcąca zapobiec dalszemu jego niszczeniu.
Powyższe okoliczności sprawiły, że zaczęto myśleć o sztucznym kamieniu. Zwrócono się o informację ofertową do firmy kamieniarskiej C. Kulmiz w Striegau na Śląsku (dzisiaj Strzegom, pow. Świdnicki, woj. Dolnośląskie). Firma była gotowa dostarczyć sztuczny kamień na ten cel po kosztach jego wykonania. Natomiast z ofert dotyczących pamiątkowej tablicy i orła wybrano projekt przedstawiony przez fabrykę wyrobów metalowych z Geislingen w Wirtembergii. W sprawie tej orzekała również Rada Budowlana z Ihne – Berlin. Zaistniałe fakty stały się podstawą opracowania nowego projektu pomnika.
W międzyczasie zorganizowano zbiórkę pieniędzy na budowę pomnika. Związki kombatanckie zebrały kwotę ok. 500 marek, a 12 istniejących regimentów, kontynuujących tradycje dawnych regimentów, zebrały od 50 do 600 marek. Dalsze pieniądze miał zebrać okręgowy związek kombatantów m.in. sprzedając pocztowe widokówki i publikacje.
Ostatecznie zaprojektowano pomnik, który składał się z 3,5 m kwadratowego obelisku mającego w górnej części szerokość 0,6 m, w dolnej 1 m i ważył 130 cetnarów. Obelisk spoczywał na kwadratowym cokole o wysokości 1,6 m. a ten na kwadratowej platformie o boku 4m. Całość spoczywała na obmurzu z polnych kamieni o szerokości 4 m i wysokości 1,6 m. Do obelisku, po obu stronach, prowadziły kamienne schody o długości ok. 2,4 m i szerokości ok. 1,5 m. Platforma i schody pokryte były mozaikowo – cementową nawierzchnią. Kamień użyty przez firmę C. Kulmiz pozyskano z kamieniołomu z Oberstreit *, który składał się z białawo - szarego granitu o równomiernej strukturze, ziarnistości, kolorze i dużej trwałości. Firma wzięła udział we wznoszeniu obelisku użyczając bezpłatnie wysokie na 8 m rusztowanie wraz z dźwigiem.
Na szczycie obelisku umieszczono orła obejmującego kulę z rozpostartymi skrzydłami o rozpiętości 1,4 m i patrzącego w stronę Pałcka. Z kolei na cokole umieszczono pamiątkową tablicę o wysokości 1,7 m i szerokości 0,94 m. Wykonano ją w stylu rokoko. Była obramowana wieńcem z wawrzynu i dębu. W jej górnej części umieszczono broń i wyposażenie oddziałów z czasów Fryderyka Wielkiego a wykonane były na podstawie fotografii, którą zrobiono w zbrojowni w Berlinie. Tablicę wykonał dział artystyczny fabryki artykułów metalowych wspomnianej już firma z Geistlingen z Wirtembergii. Tablica powstała w procesie galwanoplastycznym, była z miedzi i miała grubość 4mm.
1759
Ku chwalebnej pamięci poległych
w bitwie pod Kijami – Pałckiem
towarzyszy z oddziałów:
| 1. Regimentu Straży Przybocznej Cesarza Alexandra | Regimentu Przybocznego Huzarów Nr 1 | |
| Regimentu Grenadierów Nr 1 | Zwycięskiego Królewskiego Regiment Huzarów Nr 2 | |
| Regimentu Grenadierów Nr 3 | Regimentu Huzarów von Zieten Nr 3 | |
| Regimentu Grenadierów Nr 4 | Regimentu Kirasjerów Nr 3 | |
| Regimentu Grenadierów Nr 5 | Regimentu Kirasjerów Nr 4 | |
| Regimentu Dragonów Brandenburskich Nr 2 | Regimentu Kirasjerów Nr 5 |
„Śmierć za Ojczyznę jest godna wiecznej pamięci”.
Okręg Związku Kombatantów Sulechów – Świebodzin
1909
Cytat „Śmierć za ojczyznę jest warta wiecznej pamięci” pochodził z pieśni napisanej przez majora, poetę Ewalda Christiana von Kleista, który ciężko ranny w bitwie pod Kunowicami (21.08.1759 r.) zmarł we Frankfurcie nad Odrą 24 sierpnia tr.
Z tyłu pomnika nasadzone były świerki tworzące – jak określono – „ciemne tło dla jasno świecącego pomnika”. Wykończeniem obszaru był nasadzony żywopłot przerwany wejściem od strony szosy. Odsłonięcia pomnika dokonano w dniu 15 sierpnia 1909 r. w 150 rocznicę bitwy pod Kijami.
Czy pomnik wiązał się również z miejscem pochówku poległych żołnierzy, tego dotychczas nie wyjaśniono? Fakt ten jest tajemnicą tej bitwy czekający na swoje odkrycie. Pole bitewne do dzisiaj nie zostało wpisane do rejestru zabytków i nie zostało oficjalnie zbadane kryjąc swoje tajemnice.
* Zapewne chodzi tu o Ścinawkę Średnią (niem. Oberstreit - dzisiaj woj. Dolnośląskie, pow. Kłodzki, gmina Radków) swojego czasu było siedzibą firmy Granitwerke C. Kulmiz (Steinkohlenbergwerks Kulmie) powstałej w drugiej połowie XIX w. W skład przedsiębiorstwa wchodziły kamieniołomy w Rogoźnie (niem. Groß Rosen), Grabinie (niem. Gräben) w powiecie strzegomskim (Kreis Striegau), Mikoszowie (niem. Niclasdorf) w powiecie strzelińskim (Kreis Strehlen) i kamieniołom Mrowiński (przy drodze Mrowiny – Siedlimowice). Przedsiębiorstwo to było znane ze swoich wyrobów kamieniarskich również w Sulechowie m.in. kamień z tej firmy użyto do brukowania ulic miasta.
