W części pierwszej artykułu zaznaczono, że na terenie gminy Sulechów pod względem stanu zachowania niemieckich pomników pierwszowojennych w kategorii czwartej istnieją jeszcze - niemalże w stanie pierwotnym - pomniki w Łęgowie, Okuninie. Natomiast pomnik w Mozowie, początkowo zaliczony do kategorii czwartej, należałoby zaliczyć do kategorii 2, bowiem do dzisiaj pomnik ten zachował się we fragmencie.
Il. 1 – Pomnik w Mozowie. Z lewej fragment pocztówki w 1927 r. [1, s. 60],z prawej obecny wygląd pomnika
z nazwiskami poległych w latach 1914-1918 (fot. Andrzej R. Kowalski, 26.06.2023 r.)
Prawdopodobnie pomnik we wsi Mozów istniał do końca 1945 r. w stanie nienaruszonym (Il-1), umiejscowiony wówczas przy wiejskim kościółku (obecnie pw. św. Józefa). Jego granitowy fragment odnaleziony został w 2006 r. podczas prac budowlanych, na prywatnej posesji leżącej obok kościoła. Pomnik był w formie niewielkiego obelisku zwieńczonego pruskim orłem. Na obelisku umieszczona była sentencja, a sam obelisk spoczywał na czworobocznej granitowej podstawie. Na podstawie z trzech stron umieszczono nazwiska niemieckich poległych mieszkańców Mozowa podczas wojen w latach 1813-1814-1815, 1870-1871 i 1914-1918. W latach 1813-1815 (zapewne schyłku epoki napoleońskiej) polegli: kapral (Urtz.) Friedrich Krause, podporucznik (Ltn.) Christian Wellach, B(?) John Gottlieb Gehmann, ułan (Ulan). Gottlieb Linder, Mg.(?) Hans Georg Mattner, fizylier (Fus.) Samuel Nuss, grenadier (Gren.) Samuel Topper, Christian Vetter, pionier (Pion.) Geren. John Christ. Weiss, Mg.(?) John Wilh. Woyle. W latach 1870-1871 (wojny prusko-francuskiej) polegli: John Gottl. Sulz, Ernst Aug. Mattner. W latach 1914-1918 (I wojny światowej): Fritz Beder 27 Okt. 1914, Paul Dullin 18 Apr. 1915, Wilh. Sloma 29 Mar 1915, Heirich Nuss 19 Juni 1915, Herm. Mattner 20 Aug. 1915, Herm. Beling 16 Sep. 1915, Otto Dietz 18 Sep. 19(?), Ernst Hoelger 6 Mai 1916, Paul Mattner 2 Aug. 1918. Jest jedynym pomnikiem pierwszowojennym, na którym upamiętniono poległych z kilku poprzednich wojen prowadzonych przez Prusy.
Do czwartej kategorii pomników istniejących w stanie pierwotnym możemy zaliczyć pomniki w Łęgowie i Okuninie.
Il. 2 – Pomnik w Łęgowie (fot. Andrzej R. Kowalski, maj 2023 r.)
Pomnik w Łęgowie wykonany z pojedynczego dużego głazu, na którym w dwóch kolumnach wyryto nazwiska poległych mieszkańców. W pierwszej kolumnie głazu (od lewej) byli nimi: Gustav Knispel, August Strempel, Gustav Bonneß, Richard Webers, Wilhelm Semmler, Paul Dihr, Paul Schmidt, Richard Klatt. W drugiej kolumnie (od prawej) są to: Hermann Nitschke, August Webers, Otto Rau, Paul Schmidt, Max Fliegner, Gustav Vorwerk, Kurt Schmarse. Natomias ostatnie z nazwisk umieszczono pośrodku, pod obu kolumnami. Jest nim Reinhold Böhm. Na samym dole umieszczona jest sentencja „Unseren gefallenen Helden Langheinersdorf” (Naszym poległym bohaterom Langheinersdorfu).
Il.3 – Z lewej pomnik w Okuninie. Fragment pocztówki z około 1940 r. (zbiory Muzeum Regionalnego w Świebodzinie),
z prawej wygląd współczesny (fot. Andrzej R. Kowalski, 26.06.2023 r.)
Pomnik w Okuninie był wykonany z odpowiednio uformowanych naturalnych kamieni i wmurowanych dwóch płaskich głazów. Na pierwszym (większym) w dwóch kolumnach wyryto nazwiska poległych mieszkańców, a u dołu sentencję. Od góry tej płyty umieszczono daty 1914 – 1918, pomiędzy którymi wyryto symboliczny krzyż żelazny, a pod nimi listę osób i daty śmierci. Byli to: Wilhelm Korlzer 1.10.14, Reinhold Stephan 2.05.15, Karl Röhr 15.06.15, Franz Lielze 6.09.15, Robert Schulz 15.10.15, Friedrich von Zimmermann 29.01.17, Wilhelm Stephan 18.04.17, Hermann Kalliske 9.10.17, Reinhold Feister 16.10.17, Wilhelm Knispel 2.07.18. Na dolnym kamiennym bloku była sentencja „Sie kampften u(nd) starben furs deutsche Volk u(nd) Vaterland” (Walczyli i zginęli za naród niemiecki i Ojczyznę). Friedrich von Zimmermann pochodził prawdopodobnie z rodziny ówczesnych właścicieli Okunina.
W przypadku pomników pierwszowojennych kategorii pierwszej, a więc całkowicie zniszczonych, lista jest dłuższa. Pomniki takie znajdowały się w Sulechowie i w Cigacicach, Brodach, Bukowie, Kalsku, Kijach i Pomorsku.
Il.4 – Nieistniejący pomnik w Pomorsku [2, s.136]
Z odnalezionych informacji dotyczących pomnika w Pomorsku (wówczas wsi należącej do powiatu krośnieńskiego) wiemy, że pomnik powstał w 1933 r. Jego poświęcenia dokonano 29 października tego roku. Ten pomnik wykuł niemiecki rzeźbiarz Hermann Müller-Erfurt z berlińskiej dzielnicy Schmargendorf. Pomnik wykonał z piaskowca sprowadzonego z górskiego kamieniołomu Szczeliniec (wówczas Heuscheuer). Na szczycie kamiennego bloku znajdował się orzeł siedzący na żołnierskim hełmie, przy którym znajdowały się bagnet i granaty. Na frontowej ścianie wyryte były nazwiska poległych, nad którymi umieszczona została sentencja zaczerpnięta z ody „Śmierć dla Ojczyzny” niemieckiego poety Fridricha Hölderlina (1770-1843) „Lebe droben! O Vaterland, und zähle nicht die Toten. Dir ist, Liebes, nicht einer zu viel gefallen” [2, s. 136].)
Il.5 – Nieistniejący pomnik w sulechowskiej jednostce wojskowej z 1923 r. (zbiory Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
Jak wspomniano wcześniej, również w powiatowym Sulechowie zostały ufundowane pomniki niemieckim żołnierzom poległym w pierwszej wojnie światowej. Pierwszy z takich pierwszowojennych pomników stał kiedyś na terenie ówczesnej jednostki wojskowej, obok tzw. wielkich koszar (niem. Große Kaserne). Pomnik nazywany przez Niemcow „pomnikiem chwały” (niem. Ehrenmal) składał się z półokrągłej ściany zakończonej od góry gzymsem. Na gzymsie, po obu jej końcach, umieszczone były duże ozdobne piaskowe kule, po środku których znajdowało się zwieńczenie z umieszczoną na nim czapką ułańską (niem. Tschapka), pod którą znajdowały się skrzyżowana szabla i ułański karabin. Pod nimi wmurowana była płyta z sentencją poświęconą ułanom poległym za króla i ojczyznę. Pomnik ten powstał jeszcze za czasów stacjonowania w mieście 10 pułku ułanów księcia Augusta von Würtenberga (Poznańskich) – niem. Ulanen-Regiment „Prinz August von Württemberg" (Posensches) Nr. 10. Pomnik zaprojektowała Barbara von Kalkreuth, a poświęcony został 1 czerwca 1923 r. Upamiętniał on poległych ułanów w wojnie w latach 1914-1918. Ponadto umieszczono tam również tablice z nazwiskami poległych żołnierzy w wojnie z Austrią 1866 r., wojnie z Francją z lat 1870-1871, walkach Niemiec w koloniach w południowej Afryce 1905 r. oraz walkach w obronie granic 1919 r. (tak Niemcy nazywali swój udział w tłumieniu Powstania Wielkopolskiego). Później umieszczono również tablice z nazwiskami poległych żołnierzy Wehrmachtu w II wojnie światowej w latach 1939-1945. W niemieckiBabimost należała jakm opracowania autorstwa Hansa Henninga v. Ramina pt. „Züllichau und seine Ulanen” możemy przeczytać, że w przypadku I wojny światowej poległymi żołnierzami tej jednostki byli: rotmistrzowie (Rittmeister) - hrabia von Bethusy-Huc, hrabia (niem. Graf) von Helmstatt, von Leutz, von Mitzlaff, Preuβer, porucznicy (Leutnant) von Kuczkowski, Neander von Petersheiden, Achim Pernice, baron (niem. Freiherr - wolny pan) von Reibnitz, von Siefart; chorąży (Fähnrich) hrabia Finck von Finckenstein; podporucznicy rezerwy (Lt.d. Res.)- Rückert, Janssen; wachmistrzowie (Wachtmstr.) - Günther, Dimke, wicewachmistrzowie (Vizewachtmstr.) - Pries, Grunwald, König, Kühn; sierżanci (Segreant) - Gentsch, Lemke, Reschke, Drange, Spiralski; podoficerowie (Unteroffz. - odpowiednik kaprala) - Cyranek, Klose, Kurzmann, Friedrichs, Wegener; starsi szeregowi (Gefreiter) - Böttcher, Elbel, Weiβ, Dietze, Wesolarski, Enders, Jänisch, Bartsch, Schmidt, Gürtler, Sowinski, John, Barfknecht, Feddeler, Babucke, Schönknecht, Hanske, Erfurth, Schulze; rezerwiści (Reservist) - Krzekolowski, Wilke, Hermann, Dorn, Hacke; ułani (Ulan) - Thiel, Rieger, Beier, Pilz, Kappius, Dombrowski, Meier, Kolodzieg, Wandrey, Niethe, Jahnke, Ludwig, Schallert, Hanschke, Handtke, Schult, Puls, Tschirner, Popke, Kaufmann, Liebs, Muβ, Schulz, Fellner, Jankowski, Decker, Schiller, Folger, Krüger, Koberling, Eckert, Kruge, Schulz, Fiebiger, Busch, Seeliger, Wendler, Beckel, Laube, Reiman, Schulz, Miegel, Marschkow, Schach, Kaminarek, Kuβ, Woit, Poser, Komosinski, Trapp, Prüfer, Sievert, Luboch, Szczupski, Müller [3, s. 40].)
Il.6 – Nieistniejący pierwszowojenny pomnik koło parku Kościuszki w Sulechowie [4] oraz jego burzenie w 1947 r. [5]
Ze względu na brak miejsca nie przedstawiono i nie omówiono wszystkich pomników pierwszowojennych. Dlatego też opracowanie dotyczące „trudnego dziedzictwa” nie zamyka całości zagadnienia. Autorzy potraktowali opracowanie jako wstępny materiał badawczo-poznawczy, który wymaga dalszych uzupełnień i poszukiwań informacji dotyczących tego tematu.
Il.7 – Kapliczka w Starym Kramsku i tablica z nazwiskami poległych (fot. Andrzej R. Kowalski, 26.06.2023 r.)
Aby być w zgodzie z prawdą historyczną, należy w tym miejscu dodać, że nie tylko mieszkańcy narodowości niemieckiej stawiali pomniki swoim bliskim poległym w pierwszej wojnie światowej. Wieś Stare Kramsko w gminie Babimost należała, jak cała Babimojszczyna, do Niemiec, ale była zamieszkana w przeważającej liczbie przez Polaków. Niestety, jako obywatele niemieccy byli zobowiązani do służby w armii pruskiej. Mieszkańcy Starego Kramska ufundowali pamiątkową tablicę poległym w latach 1914-1918, na której widnieją same polskie imiona i nazwiska. Tablica jest umieszczona na ścianie kapliczki przydrożnej, przy której odprawiane są nabożeństwa majowe. Podobne miejsca pamięci znajdują się również w innych wsiach Babimojszczyzny.
