Il. 1 – Mapa gminy Sulechów z zaznaczonymi kolorem czerwonym istniejącymi pomnikami pierwszowojennymi (Anna Szulc)
Na wstępie autorzy pragną wyjaśnić, że celem artykułu jest przedstawienie tzw. „trudnego dziedzictwa” lub „niechcianego dziedzictwa”, jakim określa się w fachowej literaturze pomniki pierwszowojenne. Jednym z powodów powstania artykułu jest również wzrost zainteresowania pomnikami poległych w I wojnie światowej, jaki daje się zauważyć w ostatnim okresie. Praktycznie w każdej wiosce gminy Sulechów znajdował się pomnik, który był wyrazem bólu i cierpienia po stracie bliskich osób. Był on również wyrazem niemieckiego, żołnierskiego bohaterstwa dla ojczyzny. Na pomnikach tych umieszczano nazwiska osób danej wsi, które poległy na frontach za niemiecką ojczyznę. Po II wojnie światowej tereny gminy Sulechów znalazły się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, a pomniki pamięci i niemieckie cmentarze stały się niewygodnymi i niechcianymi „pamiątkami”. Na skutek działań przechodzącego frontu przez obszar gminy, jak i akcji osadniczej na Ziemiach Zachodnich, wiele z tych pomników zostało zniszczonych w sposób celowy lub przypadkowy. Celowy, gdyż napływająca ludność na tzw. Ziemie Odzyskane, miała „krwawiącą ranę” po stracie bliskich, dobytku i cierpienia ze strony okupanta niemieckiego. Był to okres niszczenia wszystkiego co niemieckie, a w tym przypadku społecznej wendety za to co uczyniły Niemcy podczas ostatniej wojny. Pozostawione pomniki pierwszowojenne odbierano negatywnie, a ich niszczenie często było polityczną manifestacją.
Il. 2 – Z lewej odrestaurowany przez Andrzeja Kowalskiego pomnik w Okuninie (foto. Andrzej Roch Kowalski),
z prawej jedna z tablic upamiętniających poległych w I wojnie światowej w kościele w Klępsku (foto. Marek Maćkowiak)
Pamięć poległym, jako forma oddawania czci wojownikom i bliskim, sięga już czasów antycznych. Początkowo były to upamiętnienia anonimowe, a później imienne. Po I wojnie światowej w Europie zaadaptowano dwa amerykańskie sposoby upamiętnień. Jeden to Groby Nieznanego Żołnierza wznoszone z inicjatywy władz państwowych, a drugi to upamiętnienie zwykłych żołnierzy, które z kolei miało inicjatywę oddolną. Pomniki wznoszone były na masową skalę na Śląsku, Prusach i ziemiach znajdujących się pod zaborem pruskim. Pomniki te powstawały w latach 20 XX wieku. Ogólna ich liczba do dzisiaj nie jest znana. Inicjatorami i inwestorami budowy pomnika byli mieszkańcy danej miejscowości (rodzina, krewni, znajomi), działające wówczas organizacje kombatanckie lub parafie, które chciały uczcić pamięć poległych. Niekiedy była to tylko tablica z nazwiskami poległych umieszczona na ścianie kościoła (np. w Klępsku), a bywało, że był to monument znacznych rozmiarów (jak w Cigacicach, czy Brodach). Pomniki te posiadały kilka wspólnych elementów. Były nimi: inskrypcje mówiące o przeznaczeniu pomnika, imienne listy, daty i miejsca śmierci poległych oraz elementy militarne. Wśród elementów militarnych, zawierających wojenną symbolikę, najczęściej występował: Krzyż Żelazny – najwyższe niemieckie odznaczenie wojskowe, hełm z wieńcem z liści dębowych lub laurowych – element żałoby i żołnierskiej gloryfikacji, jak i śmierci na polu bitwy oraz bagnet (miecz) – jako symbol rycerskości, sprawiedliwości, sławy i nieśmiertelności. Pomniki pierwszowojenne lokowano przy kościołach, cmentarzach, kapliczkach lub w centralnej części miejscowości. Często teren wokół pomników otaczano niskim płotem, kolumienkami z łańcuchem, obsadzano specjalną roślinnością.
Il.3 – Z lewej pomnik pamięci lat 1914-1918 w Klępsku (foto. Marek Mackowiak),
z prawej odrestaurowany napis na środkowej tablicy przez Andrzeja Kowalskiego (foto. Andrzej Kowalski)
Kolejny okres naszej, powojennej historii to lata 80 i 90 XX wieku, kiedy to znacznie wzrosło zainteresowanie pomnikami poległych w I wojnie światowej. Powstałe w tej materii akty prawne, nie do końca regulowały stan faktyczny tego zagadnienia (ich rekonstrukcji, odnawiania). Ostatecznie uregulowała to umowa pomiędzy rządem RP a rządem RFN podpisana 8 grudnia 2003 r. w Warszawie - „o grobach ofiar wojen i przemocy totalitarnej”. Umowa ta zobowiązuje administrację publiczną, rządową i samorządową, do opieki nad upamiętnieniami poległych w I wojnie żołnierzy niemieckich. Jednak wg. najnowszych ustaleń i przepisów, te upamiętnienia pozostają jedynie pod opieką i w gestii organów samorządowych, a konkretnie gmin.
Il.4 – Mozowski pomnik pamięci w 1927 r. (fragment pocztówki ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
oraz jego fragment odnaleziony w 2006 r. (zdj. Marek Maćkowiak)
Pod względem stanu zachowania pomników pierwszowojennych możemy podzielić je na cztery kategorie: 1. całkowicie zniszczone, 2. w ruinie, we fragmentach lub uszkodzone, 3. przekształcone na pomniki świeckie lub religijne oraz odrestaurowane, 4. istniejące do tej pory w stanie pierwotnym. W gminie Sulechów pomniki pierwszowojenne zachowały się w miejscowościach: Klępsk, Łegowo, Okunin i Mozów. Trzy pierwsze należą do 4 kategorii czyli są w stanie pierwotnym, natomiast z pomnika w Mozowie pozostała dolna część cokoła z nazwiskami poległych. Według spisu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków pomniki pierwszowojenne w gminie Sulechów znajdowąły się jeszcze w miejscowościach: Brody, Buków, Cigacice, Kalsk, Kije, Pomorsko i Sulechów. Niestety, na skutek działań dewastacyjnych zaraz po 1945 roku, uległy całkowitemu zniszczeniu.
