Il. 1. Kościół w Pomorsku [zdj. Marek Maćkowiak, 26.05.2005 r.]
Według dokumentów biskupstwa wrocławskiego wieś Pomorsko (Pommorczug) w 1399 r. należała do archidiakonatu głogowskiego i archiprezbiteriatu krośnieńskiego [1, s. 706]. Archidiakonat (łac. archidiaconatus) był dawną jednostką administracyjną Kościoła katolickiego, jako część diecezji zarządzanej przez archidiakona (gr. archi – naczelny; diákonos - diakon), który był delegatem biskupa do spraw administracyjnych i tzw. dyscypliny na terenie diecezji. Ta przynależność administracyjna została zaliczona przez ks. J. Nowackiego do archidiecezji wrocławskiej, z czasem utracona w dobie reformacji [2, s. 489]. Nie wiemy, jak wyglądał wówczas kościół. Możemy przypuszczać, że był budynkiem drewnianym lub o konstrukcji ryglowej [3, s. 167]. Natomiast obecny neogotycki ceglany kościół wzniesiono w 1858 r. z zachodnią wieżą i wschodnią dobudówką przypominającą absydę (tj pomieszczenie na rzucie półkola, zamykającym prezbiterium z ołtarzem). Fundatorem kościoła, (zapewne tego sprzed 1858 r.) był założyciel majoratu pomorskiego baron Gottfried Wilhelm von Schmettau (4.05.1682- 6.07.1728). Wspomina o tym zapis w księdze ziemskiej marchii brandenburskiej - „Zbudował kościół (założyciel majoratu) w Pomorsku, gdzie przechowywany jest jego portret. Jednak budynek jest tak zniszczony, że ma zostać odbudowany w niedługim czasie” [4, s. 142; 5, s. 752]. Wnętrze kościoła posiadało z trzech stron empory (otwarte galerie wsparte na kolumnach) i amboną wyniesioną ponad ołtarzem. Ponadto w kościele znajdowały się naczynia liturgiczne. Był tam cynowy kielich o wysokości 14,5 cm, na którym umieszczony był napis „1649 Kelch zv Renschen (być może = »RENTSCHEN« Diözese Züllichau) Johannes Fendivs Pastor”. Następnymi naczyniami były - cynowy dzban z pokrywą o wysokości 30 cm oraz barokowe dwa srebrne kielichy o wysokości 23 cm i 25 cm z tzw. patentami (Il. 2). Na jednym z kielichów znajdował się napis „Elisabeth Tornin Anno 1737”, wskazujący na nazwisko Winterfeldt, oraz inicjały mistrza, który wykonał kielich: „C. B. z Krosna (Crossen)”. Oprócz tego autorzy opracowania dotyczącego zabytków powiatu krośnieńskiego wymienili dwa cynowe lichtarze o wysokości 57 cm, z napisem na trzonie „A.G. v. H. 1649”, oraz dwa cynowe lichtarze o wysokości 72 cm z umieszczonym wygrawerowanym podwójnym herbem i napisem „A. C. C. W. B. D. S. 1742” (Il. 2). Wymienione zostało również owalne srebrne pudełko na hostię, na którym znajdował się napis „G. G. Crossen” [4, s. 143].
Il. 2 – Kielich z 1737 r. i lichtarz z 1742 r. z kościoła w Pomorsku [4, s. 143]
Na wieży kościelnej znajdowały się dwa odlane ze stali dzwony z 1868 r., o średnicy 72 cm i 88 cm. Wykonano je w fabryce staliwa w Bochum [4, s. 143; 6, s. 107, 144] Początkowo fabryka działała jako Fabryka Staliwa Mayera i Kühnego (Gussstahlfabrik Mayer & Kühne) w Bochum, a w 1854 r. przekształcono ją w Bochumer Verein für Bergbau und Gußstahlfabrikation w Bochum. Znana stała się poza granicami Niemiec dzięki produkcji stalowych dzwonów [7].
Il. 3 – Marmurowe płyty nagrobne hrabiostwa Bernahrda Gottfrieda i Marie von Schmettowów
[zdj. Marek Maćkowiak, 26.07.2007]
Obok kościoła, po południowej stronie, znajduje się dawny cmentarz rodziny von Schmettow z kaplicą cmentarną wzniesioną około 1700 r., zajmujący obszar o powierzchni 0,4 ha [4, s. 144; 8]. Na cmentarzu tym znajdują się cztery marmurowe płyty nagrobkowe, m.in. Bernahrda Gottfrieda Emila Carla Oscara Ferdinanda Wilhelma von Schmettow (2.03.1818 – 11.03.1889) i jego żony (baronowa Marie Charlotte Friederike, z domu von Raumer 25.11.1821 – 27.01.1886), z którą ożenił się 13.06.1843 r. Ich dziećmi byli: Bernhard Gottfried Karl (ur. 12.04.1846 r. - zm. 13.01.1912 r.); Bernhard Gottfried Willbald Franz Wilhelm (ur. 5.06.1848 r. - zm. 1.12.1927 r.); Bernhardine Charlotte Valeska (ur. 21.06.1851- zm. 1927 r.); Bernhard Gottfried Egon (ur. 21.08.1856 – zm. 4.08.1942 r.); Valeska Ulrika Maria Anna Leontina Augusta (ur. 18.05.1899 – zm. ?) [9, s. 400; 10, s. 854-855]. Z kolei nagrobek pastora Gottfieda Henkego (10.01.1731 – 1.08.1812 r.) znajdował się na północny wschód od kościoła [4, s. 144].
Pastorami w Pomorsku byli [11, s. 662; 12, s. 181, 183-5, 191, 192, 197, 206, 209, 211]:
- Johann Ast, który został tutejszym pastorem w 1560 r. i podpisał tzw. Formułę Zgody w 1577 r. (Formuła Zgody wraz z Wyznaniem augsburskim, Obroną Wyznania augsburskiego, Małym i Dużym katechizmem, Artykułami szmalkaldzkimi stanowi jedną z sześciu ksiąg wyznaniowych zawierających zasadnicze nauki luteranizmu [13]).
- Michael Rosenberg - od 1595 do 1625;
- Johann Rosenberg senior, urodził się w Gryżynie (Griesel, Filius), pastor od 1625 do śmierci w 1641 r., w latach 1610-1617 był prebendarzem (osobą czerpiącą dochody z prebendy - uposażenia niepołączonego zasadniczo ze sprawowania obowiązków duszpasterskich) w Nietkowie (Deutsch-Netkow) i w latach 1617-1627 w Gryżynie (Griesel);
- Georg Jancovius, urodził się w Kosierzu (Cossar, Kossar), w latach 1641-1648 został pastorem w Pomorsku, był wcześniej w latach 1648-1652 pastorem w Kosierza, w latach 1652-1660 w Kijach. Popadł w konflikt z sulechowskim inspektorem, magistrem Georgiem Hartmannem, który oskarżył go o fontynianizm. Fontynianizm jest herezją z IV w. odrzucającą rozróżnienie Przenajświętszej Trójcy, której głosicielem był Fontyn, biskup Sirmium (starożytnego miasta rzymskiego na rzeką Sawą) [14, s. 124]. Powodem konfliktu stało się kazanie, jakie Georg Jancovius wygłosił w kościele św. Anny w Sulechowie. Po oskarżeniu o herezję G. Jancovius stanął przed konsystorzem w Kostrzynie, a stamtąd sprawę skierowano do sądu w Berlinie. Został zawieszony w pełnieniu funkcji pastora. Następnie G. Jancovius udał się do Wittembergii, gdzie otrzymał naganę. Jednakże elektor brandenburski zwolnił go z urzędu i nakazał opuścić kraj w ciągu kilku dni. „W tej przykrej sytuacji jego ciężarna żona zmarła z przerażenia i żalu, pozostawiając go z siedmiorgiem dzieci”. Ostatecznie Jancovius zmarł w Krośnie Odrzańskim (Crossen) w 1694 r.
- Daniel Viurus, z Milicza (Militsch), od 1648 r. był pastorem w Pomorsku;
- Martin Blüming, pochodził z Sulechowa, studiował we Frankfurcie, do 1681 r. był pastorem w Pomorsku, w 1680 r. został diakonem w Sulechowie, a w 1694 r. archidiakonem w Sulechowie;
- Gottfried Liebichen, z Kożuchowa (Freystadt), w latach 1681-1730 był pastorem Pomorsku, gdzie zmarł;
- Samuel Burchardt, z Poznania w Polsce, studiował w Lipsku i Jenie, w 1730 r. był nauczycielem w Nietkowicach, od 1731 do śmierci w 1751 r. był pastorem w Pomorsku;
- Daniel Friedrich Spangenberg z Berlina, studiował w Halle, w latach 1751-1766 był pastorem w Pomorski, gdzie zmarł;
- Johann Gottfried Henke, ur. 1731 r. w Ruppin (Ruppin – Marchia Środkowa), studiował we Frankfurcie, został kaznodzieją polowym pułku piechoty von Tauenzienschen we Wrocławiu, od 1767 r. był pastorem w Pomorsku, gdzie zmarł w 1812 r.
Il. 4 – Pałac od strony dziedzińca [zdj. Marek Maćkowiak, 2007 r.]
Pałac jest usytuowany niemal w centralnej części parku. Jego początki sięgają pierwszej połowy XVIII w., na co wskazują sklepienia kolebkowe w piwnicach. Jak się przypuszcza, modernizacja pałacu w stylu neorenesansowym nastąpiła w latach 70. XIX w. Obecny wygląd zawdzięcza eklektycznej (łączenie stylów, gdzie do istniejącej historycznej architektury w sposób swobodny dodawano elementy dekoracyjne) rozbudowie zrealizowanej w 1870 r. W latach 60. XX w. pałac poddano remontowi i wewnętrznej przebudowie, adaptując go na szkołę. Skrzydła boczne skrócono. Pałac jest murowanym z cegły, podpiwniczonym, dwukondygnacyjnym budynkiem na planie prostokąta, z dwoma skrzydłami. Dach pałacu jest dwuspadowy z ozdobnymi kominami. Od strony dziedzińca, w narożu głównego budynki i skrzydła, wzniesiono czterokondygnacyjną wieżę. Jest ona na planie koła, z krenelażem i tralkową balustradką w zwieńczeniu. Fasada frontowa pałacu posiada pięcioosiową część środkową z wielkimi oknami zwieńczonymi arkadami, które wspierają się na kolumnach. W linii dachu w centralnej części fasady umieszczono neorenesansowy szczyt z kartuszem herbowym. Między kondygnacjami, wzdłuż budynku pałacu biegnie gzyms. Okna na parterze od strony fasady i elewacji od strony parkowej mają nadokienniki w postaci gzymsu [15, s. 1-3].
Il. 5 – Fragment planu założenia ogrodowo-parkowego w Pomorsku [15]
Park o powierzchni ok. 6,9 ha rozciąga się po wschodniej części pałacu i zachował się w swoich historycznych granicach. Do samego pałacu prowadzi wjazd od strony zachodniej, który to wjazd obsadzony jest kasztanowcami białymi. Park jest jednym z najciekawszych założeń, a jego atrakcją jest układ wodny kanałów. Od strony wschodniej pałacu widoczne jest niewielkie wzniesienie, na którym on stoi. Wzniesienie to kończy się półkolistą skarpą nachyloną w stronę parku. Pierwotnie środkiem parku po grobli przebiegała aleja i wiodła do mostku nad kanałem. Grobli towarzyszą wąskie kanały wodne [16, s. 330-332]. Drzewostan parku tworzą głównie gatunki rodzime, choć z drzew aklimatyzowanych znaleźć tu można kasztanowce białe (38 szt.) i dęby czerwone (8 szt.). Z innych gatunków rosnących wokół pałacu są tu m.in.: świerk pospolity (36 szt.), buk pospolity (20 szt.), dąb szypułkowy (63 szt.), lipa drobnolistna (26 szt.), świerk pospolity (9 szt.), wierzba biała (4 szt.), topola kanadyjska (2 szt.), olsza czarna (1 szt.), jesion wyniosły (1 szt.), jesion wyniosły odmiana zwisająca (1 szt.), wiąz szypułkowy (1 szt.) [15, s. 7].
Il. 6 – Park pałacowy w Pomorsku i resztki mostku nad kanałem i aleją biegnąca po grobli
[zdj. Marek Maćkowiak, 2007 r.]
O tych drzewach w parku pałacowym informację możemy znaleźć w inwentaryzacji przyrodniczej gminy Sulechów, opracowanej przez Pracownię Ochrony Przyrody Lubuskiego Klubu Przyrodników. Wymienia się w niej 78 dębów szypułkowych i czerwonych o obwodach od 200 do 390 cm rosnących wzdłuż południowej granicy parku przy pałacu nad łąkami. Ponadto rośnie tam 5 buków zwyczajnych o obwodzie 60 do 200 cm. Za pałacem w zadrzewieniu, będącym przedłużeniem parku, rosną 43 graby (Carpinus betulus) o odwodach od 120 do 200 cm oraz 14 buków (Fagus sylvatica) o obwodach od 160 do 300 cm. Wymienione tutaj gatunki drzew określono w opracowaniu jako aleje. W samym parku przy pałacu opracowanie wymienia, jako szpaler, graby (Carpinus betulus) w ilości 20 sztuk o obwodach od 120 do 245 cm, które otaczają park półkolem. W inwentaryzacji odnotowano również drzewa pomnikowe takie jak: jeden jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) o odwodzie 315 cm i wysokości ponad 25 m; trzy dęby szypułkowe (Quercus robur) – 400-latek o obwodzie 600 cm i wysokości 25 m, najmłodsze o obwodzie 410 cm i wysokości 20 m oraz obwodzie 430 i wysokości 23 m; jedną lipę drobnolistną (Tilia cordata) o obwodzie 370 cm i wysokości 23 m; świerk pospolity (Picea abies) o obwodzie 290 cm i wysokości ponad 30 m; jedną olszę czarną (Aluns glutinosa) o obwodzie 350 cm i wysokości 25 m. Niestety jest to stan z 1992 r., gdyż do dzisiaj w gminie nie zaktualizowano inwentaryzacji przyrodniczej i być może nie wszystkie drzewa przetrwały do dnia dzisiejszego [17].
opracował Marek Maćkowiak - Sulechowskie Towarzystwo Historyczne
korekta tekstu Dariusz E. Zaleski
Opracowano na podstawie:
[1] - Johann Heyne, Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau: Aus Urkunden, Aktenstücken, älteren Chronisten und neueren Geschichtschreibern, Band Erste, Breslau 1860,
[2] - ks. prof. dr Józef Nowacki, Dzieje Archidiecezji Poznańskiej, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Tom II, Poznań 1964,
[3] – Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[4] - Die Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg Kreis Crossen, Band 6, Teil 6, Berlin 1921,
[5] - Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856,
[6] – Felix Wolff, Die Glocken der Provinz Brandenbug und ihre Gieβer, Berlin 1920,
[7] – strona internetowa https://de.wikipedia.org/wiki/Bochumer_Verein z dnia 28.07.2024 r.,
[8] - ks. Robert Romuald Kufel, Cmentarze wyznaniowe do 1945 roku w granicach województwa lubuskiego. Tom III, powiat zielonogórski. Gminy Kargowa, Sulechów i Trzebiechów, Zielona Góra 2014,
[9] - Ernst Heinrich Kneschke, Deutsche Grafen-Haeuser der Gegenwart: in heraldischer, historischer und genealogischer Beziehung, Band 2 L-Z, Leipzig 1853,
[10] – Gothaisches Genealogisches Taschenbuch der Gräflichen Häuser, Gotha 1922,
[11] - Ehrhardts Siegismund Justus, Pastors der Pfarr-Kirche zu Beschine, der Patriotisch-Schlesischen Societät ordentlichen, und der Lateinischen Gefellschaft zu Jena Ehren-Mitgliedes, Presbyterologie des Evangekischen Schlesiens, Zweiten Theils Erster Haupt-Abschnitt, welcher die Protestantische Kirchen- und Prediger- Geschichte der Stadt und des Fürstenthums BRJEG in sich fasset, Leigniz 1782,
[12] - Dariusz Dolański, Duchowni protestanccy w księstwie krośnieńskim w XVI-XVIII wieku (według Siegismunda Justusa Ehrhardta) [w:] Rocznik Lubuski, tom XXVI, cz. 2, Zielona Góra 2000,
[13] – strona internetowa https://pl.wikipedia.org/wiki/Formu%C5%82a_zgody z dnia 28.07.2024 r.,
[14] – Harve Masson, Słownik herezji w Kościele katolickim, Katowice 1999,
[15] – Henryk Ciesielski, Hanna Wrabec, Ewidencja założenia ogrodowo – parkowego. Obiekt: Pomorsko, Gmina Sulechów, Zielona Góra 1990,
[16] – Zabytkowe parki województwa lubuskiego, pod red. Barbary Bielinis-Kopeć, Zielona Góra 2018,
[17] – Inwentaryzacja przyrodnicza Gminy Sulechów, pod. kierunkiem dr. Andrzeja Jermaczka, Świebodzin 1992.
