Jednym ze starszych opracowań historycznych, dotyczących danych statystycznych majątku w Pomorsku, jest nowomarchijski rocznik Stowarzyszenia na rzecz Nowej Marchii, sięgający przełomu lat 1718-1719. Wówcza, w 1713 r., właścicielami pomorskiego majątku byli generał-major Johann Kasimir von Damnitz i starosta - pułkownik Rotenburg. Pierwszy mieszkał w Pomorsku (niem. Pommerzig), a drugi w Nietkownicach (niem. Deutsch-Nettkow) [1, s. 121].
Wówczas wieś Pomorsko zamieszkiwało 20 chłopów (niem. Bauer, kmieć), którzy posiadali po 1/2 łana ziemi. Byli to: sołtys i karczmarz Georg Feist, Christoph Pech, Michel Coßmünder, Sigmund Frantzke, Christoph Pieg, Michel Kokoske, Christoph Kokoske, Christoph Zieger, Christoph Feist, Martin Peetzke, Hans Kuhball, Christoph Peetzkes (Erben-spadkobiercy), Georg Peetzkes (Erben-spadkobiercy), Michel Augustin, wdowa Kuhbals, Hans Jakobkes (Erben-spadkobiercy), Hans Piegnatz, Michel Augustin iun., Christoph Redlich, Michel Deutschmanns (Erben-spadkobiercy). Ponadto we wsi mieszkało 27 zagrodników małorolnych (niem. Gärtner): Matthias Piegnatz, Michel Stadach, Jakob Beckers (Erben-spadkobiercy), Christoph Lehmann, Hans Pieg, Hans Warfincke, Christoph Steinberger, Hans Pfeilke, Hans Paulke, Christoph Moratx iun., Christoph Drager, Michel Drager, Christoph Moratz sen., Sebastian Petzschacks (Erben-spadkobiercy), Christoph Coßmünders (Erben-spadkobiercy), Martin Lehmann, Christoph Düringke, Michel Paulke, Georg Richter, Martin Deutschmann, Kaspar Lehmann, Kaspar Kuhbals (Erben-spadkobiercy), Christoph Kuhbals (Erben-spadkobiercy), Hans Lehmann, Hans Paulicke, Paul Koldrach, Georg Paulicke [1, s. 121].
We wsi mieszkało również 18 chałupników małorolnych (niem. Büdner): Lorenz Forde, Hans Düring, Christoph Hanels (Erben-spadkobiercy), Michel Paulke, Christoph Brauer, Sebastiana Müller, Hans Moratz, Michel Kuhbail, Christoph Steinberger, Christop Pfeilke, Christoph Deutschamnns (Erben-spadkobiercy), Michel Petzke, Michel Sommer, Hans Deutscjmanns (Erben-spadkobiercy), Christoph Moratz, Christoph Woinske, Martin Piechnatz, Martin Kubail [1, s. 121].
Il. 1. Pomorsko na karcie pocztowej z ok. 1904 r. [2, s. 62]
W opracowaniu tym wymienia się również pięciu tzw. „wolnych ludzi” (niem. Freileute), którzy posiadali własne domy. Byli nimi: Christoph Weise, Hans Krügers (Erben-spadkobiercy), Johann Peetzke, Christoph Rüdel. Michel Kubail [1, s. 121].
We wsi był młyn, do którego należał jeden łan ziemi. Pola uprawne, słabej jakości, dzielono wówczas na dwie części, gdzie część nisko położona była narażona na zalanie przez Odrę. Pola obsiewano pszenicą, owsem, prosem, wyką. Uprawiano len, konopie i groch. Łąki, choć podmokłe, były wydajne. Roczna wydajność w zbiorach siana z łąk dla wszystkich rolników wynosiła 171 wozów (niem. Fuder), wszystkich zagrodników 182 fury - a chałupników 23 fury. Hodowlę bydła oceniano jako dobrą. Pół chłopskiego łana pozwalał tam w gospodarstwie utrzymać średnio dwa konie, dwa woły, trzy krowy, dwie świnie i dwie gęsi. Sprzedaż bydła i siana była dla chłopów nawet dochodowa. We wsi były pasieki uli, kupowano drewno na opał i budulec. Dawniej ludności wiejskiej pozwalano łowić ryby siecią, a wówczas - przy pomocy więcierza (tj. pułapki na ryby – niem. Hamen). Od trzech lat wiejski karczmarz nie sprzedawał piwa, bo nie wybudowano karczmy, jednak warzył piwo w ilości 100 Tonne, co dawało 143 hektolitry tego trunku, a więc 14 300 litrów piwa (wtedy 1 Tonne zawierała 1,43 hektolitra). Z kolei sołtys miał łąkę (z której otrzymywał 5 fur siana) oraz dzierżawił ziemię od kościoła za 3 talary [1, s. 121-122].
W opracowaniu statystycznym Marchii Brandenburskiej Pomorsko w 1809 r. opisano jako składające się z 159 domostw (tzw. ognisk domowych – niem. Feuerstellen), w których mieszkało 920 osób. Byli to tzw. „pół rolnicy” (niem. Halb-Bauern) - 22 osoby, tzw. „pełni rolnicy” (niem. Ganz-Bauern) – 27 osób, tzw. „pół zagrodnicy” (niem. Halb-Kossätten) – 27 osób, tzw. chałupnicy (niem. Büdner) – 58 osób i komornicy (niem. Einlieger) – 19 osób. Ponadto w opracowaniu tym mówi się o różnych rzemieślnikach, którzy pracowali w trzech kuźniach (niem. Schmeiden), cegielni (niem. Ziegelei), dwóch młynach (niem. Wassermühlen), a dwóch leśników (niem. Förster) dozorowało 3000 mórg lasów. W skład majątku wchodziły dwa folwarki (gospodarstwa) nazywające się wówczas Buch-Voerwerk i Briese, w którym mieszkało 17 chałupników. Całym tym majątkiem władał hrabia cesarstwa Rzeszy von Schmettau [3, s. 308-309, 318].
Il. 2. Dom mieszkalny w Pomorsku (widokówka ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
Kiedy w 1840 r. przeprowadzono spis ludności w Pomorsku i folwarkach, było tam już 152 budynki mieszkalne - mieszkały w nich 1 032 osoby. Ponadto była jedna leśniczówka i dwa młyny. Majątek należał nadal do hrabiego von Schmettau, rezydenta zamku Brauchitschdorf koło Chróstnika (niem. Heunau) na Dolnym Śląsku. Do majątku należała winnica, przy której w budynku mieszkały trzy osoby. Do majątku przynależały folwarki-gospodarstwa Brzezie (niem. Briese) i Dobrzęcin (niem. Waleskahof). W pierwszym gospodarstwie, w 25 budynkach, mieszkało 166 osób, a w drugim - w jednym budynku mieszkało 21 osób. Mężczyźni podlegali poborowi do 1 batalionu Landwery w 12 Pułku Grenadierów im. Księcia Karola Pruskiego (2 Brandenburskiego), stacjonującego we Frankfurcie nad Odrą [4, s. 50, 58, 62].
Jak zapisano w księdze ziem Marchii Brandenburskiej, pałac i folwark Dobrzęcin (niem. Valescahof) leżał na lewym brzegu Odry i w 1835 r. założył go ówczesny właściciel - hrabia cesarstwa Bernhard Philip Gottfried von Schmettow (ur. 12.04.1787 r. - zm. 8.06.1872 r.) na cześć swojej żony – była nią Valeska Elisabeth Agnes von Schmettow, z domu Wulffen (ur. 25.05.1798 r. – zm. 12.01.1881 r.) [5, s. 732; 6]. Valeskahof (czyli „dwór Valerii”) nazwany został od imienia żony Bernarda, a samo imię Waleria jest pochodzenia polskiego [7 s. 42].
W kolejnym opracowaniu topograficzno-statystycznym z 1867 r. wieś Pomorsko, w myśl spisu ludności z 1864 r., ma 1 149 osób w 161 budynkach. W majątku była jedna leśniczówka, dwa wiatraki (niem. Windmühlen), winiarnia (niem. Winzerhause), serwowano w folwarku alkohole w karczmie (niem. Schankwirthschaft- wyszynk), produkowano piwo w browarze (niem. Brauerei). Majątek nadal należał do hrabiego cesarstwa - podpułkownika von Schmettow z Brauchitschdorf na Śląsku. Do majątku Pomorsko należały: Bleiche (dziś Bielidło) – obszar rolny z jednym budynkiem, zamieszkałym przez 6 osób, Krebsmühle; (pol. młyn rakowy, dziś Rakowiec) – gospodarzyło tam 9 osób; Mittelvorwerk (pol. środkowy folwark, dziś Łuszczyn) – gospodarstwo z dwoma domami, ale aż z 45 osobami; oraz Valeskahof (dziś Dobrzęcin) – dwór z folwarkiem zamieszkałym przez 37 osób [8, 62; 9, s. 86, 111, 119, 140].
Il. 3 – Folwark Valeskahof na mapie z 1899 r. [10]
Według kolejnego spisu, z 1 grudnia 1871 r., w Pomorsku mieszkało 1 090 osób, z czego 490 mężczyzn i 600 kobiet. Mieszkali w 162 budynkach, z których 6 było jednoosobowymi gospodarstwami, a 244 było gospodarstwami wielorodzinnymi. Wszyscy mieszkańcy byli Prusakami, z nich 1 076 było ewangelikami, 4 katolikami, 10 żydami. We wsi mieszkało wtedy 250 dzieci poniżej 10 lat. Ponadto 724 osoby (powyżej 10 lat) umiały pisać i czytać, a 116 było analfabetami. We wsi były wówczas dwie osoby niewidome, jedna głuchoniema i pięć osób niepoczytalnych (obłąkanych) [11, s. 180-181].
Informację dotyczącą wielkości ówczesnego areału Pomorska możemy znaleźć w księdze adresowej właścicieli majątków w cesarstwie niemieckim z 1879 r. Całość tego areału to 1 564,04 ha, z czego 543,22 ha to pola uprawne, 118,47 ha łąki (niem. Wiesen), 176,94 pastwiska (niem. Hutung), 707,05 lasy (niem. Wald), 17,36 ha zbiorniki wodne (niem. Wasser). Jako właściciela wymienia się hrabiego von Schmettow, a w dworze Valeskahof mieszkał porucznik Donner [12, s. 220-221].
Z kolei z wykazu majątków prowincji brandenburskiej z 1914 r. majątek w Pomorskiu - z folwarkami Valeskahof, Briese i Mittelvorwerk - należał do hrabiego Bernharda von Schmettow. Majątek zajmował 1 575 ha, gdzie pola i ogrody zajmowały 449 ha, łąk było 118 ha, pastwisk 177 ha, zalesionego terenu 770 ha, nieużytków było 44 ha, a zbiorników wód - 17 ha. Ze zwierząt gospodarskich hodowano wówczas 28 sztuk koni, 82 sztuki bydła (w tym 18 krów), 17 owiec, 118 świń [13, s. 268-269].
Il. 4 - Pałac w Pomorsku już jako ośrodek szkoleniowy SA (Landjahrlager), 1938 r. [14, s. 117]
Z powodu nieodpowiedniego zarządzania rodzina von Schmettow straciła majątek, a pałac w Pomorsku stał się własnością berlińskiej firmy Guvag – Grundstücks- und Verwertungs-Aktien-Gesellschaft. Tymczasowo był wykorzystywany na potrzeby szkoły sportowej SA (Sturmbateilung, bojówka partii nazistowskiej w Niemczech), jednak szybko popadał w ruinę, a w końcu był całkowicie nieużytkowany. Pod koniec 1936 r. nazistowski starosta Adolf Julius Erich Arnold Krüger zdecydował o zakupie pałacu, parku i ogrodów za 10 000 marek, które przekazano powiatowi. W pałacu utworzony został specjalny ośrodek szkoleniowy dla młodzieży, tzw. Landjahrlager, gdzie w duchu narodowosocjalistycznym szkolono niemieckich chłopców w wieku od 14 do 15 lat [14, s. 117-118].
Opracowano na podstawie:
[1] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, Heft 5, T. 3, Landsberg 1928,
[2] - Sulechów i okolice na dawnych kartach pocztowych, Świebodzin 2019,
[3]- Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Bd. 3: Die Neumark Brandenburg..., Berlin 1809,
[4] - Topographisch-statistische Uebersicht des Regierungsbezirks Frankfurt a. d. O., Frankfurt a. d. O. 1844,
[5] - Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856,
[6] – strona internetowa https://gw.geneanet.org/cvpolier?lang=de&iz=0&p=valeska+elisabeth+ agnes&n=von+wulffen z dnia 23.06.2024 r.,
[7] - Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowości powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[8] - Topographisch-statistische Handbuch des Regirungs-Bezirks Frankfurt a. O., Frankfurt a. O. 1867,
[9] – Pasterniak Wojciech, Szczegóła Hieronim, Słownik nazw geograficznych Ziemi Lubuskiej (województwo zielonogórskie), Zielona Góra 1963 r.,
[10] - strona MAPSTER ze zbiorem materiałów katastralnych, mapa 322 17739 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte, ark. poj. /1870 - 1944/, rok wydania 1893, strona internetowa http://igrek.amzp.pl/details.php?id=17739 z dnia 24.06.2024 r.,
[11] - Die Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung : nach den Urmaterialien der allgemeinen Volkszählung vom 1. December 1871. 2, Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Brandenburg und ihre Bevölkerung : nach d. Urmaterialien der allg. Volkzählung vom 1. December 1871, Berlin 1873,
[12] - E. Ellerholz, H. Lodemann, H. von Wedell, General Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer im Deutschen Reiche. I. Das Königreich Preussen, I. Lieferung, Die Provinz Brandenburg, Berlin 1879,
[13] – Seyfert Ernst, Güter=Adreßbuch für Provinz Brandenburg, Leipzig 1914,
[14] – Wein Karl, Landjahrjugend im Schloß Pommerzig [w:] Crossener Kreiskalender, 1938.
