Pomorsko dzisiaj jest nadodrzańską miejscowością leżącą w granicach administracyjnych gminy Sulechów i leży w odległości około 12 km od Sulechowa. W literaturze naukowej możemy odnaleźć dwa wyjaśnienia co do etymologii nazwy Pomorska. W IX tomie nazw miejscowych Polski - wydanym przez Polską Akademię Nauk - podano, że nazwa wsi wywodzi się od nazwy regionu Pomorza z sufiksem –sko. Jest to dość dziwne wyjaśnienie tej nazwy, kiedy uzmysłowimy sobie, gdzie leżą tereny naszego Pomorza, a jak daleko znajduje się wieś Pomorsko [1, s. 144]. Tym bardziej że wyraz Pomorze jest terminem językowym mówiącym wprost, o jaki region (krainę) chodzi. W czytelny sposób wyjaśnił to Maciej Bandura w artykule „Pochodzenie choronimów Pomorza w świetle materiałów językowych”. Wyraz Pomorze składa się z przedrostka -po, 'przy, koło' oraz z apelatywu (nazwy pospolitej) - more 'morze'. Za przykład M. Bandura podał zapis niemieckiego kronikarza Herbolda (1125-1177), który pisał, że sama nazwa Pomorze (Pomerania) wskazuje, jakie jest położenie tej krainy, a 'pome' w języku słowiańskim znaczy to samo, co po łacinie 'iuxta' lub 'circa', 'moriz', co znaczy tyle co 'mare'. Dlatego Pomerania lub Pomerizania to kraina leżąca przy lub nad morzem [2].
W wyjaśnieniu drugim nazwę wywodzi się od słowa 'pomór', tj. epidemii wywołanej chorobą zakaźną. Wywód ten możemy odnaleźć w opracowaniach Wojciecha Pasterniaka [3, s. 78], jak i Iwony Żuraszek-Ryś [4, s. 86].
Potwierdzenie zarówno pierwszej, jak i drugiej możliwości pochodzenia nazwy wsi Pomorsko możemy znaleźć w miesięczniku „Schlesische Provinzialblätter” z 1863, gdzie poddane zostały analizie śląskie nazwy miejscowości. Autor w rozdziale „Schlesien Orts- und Familien Namen” pisze, że wioski lub nowe osady otrzymywały swoje nazwy za sprawą wymiany kulturowej, handlowej, jak i ich założycieli, np. mnichów. Stąd w nazwie Pomorska znalazł się łaciński przydomek Pomerium, zamieniony z czasem w Pommerzig [5, s. 644].
Il. 1 - Wieś Pomorsko (Pommertzig) leżąca w powiecie krośnieńskim (fragment mapy
powiatu sulechowskiego wykonanej przez Goswiena Othmara Schultzego, 1793 r.) [6]
Sama nazwa miejscowości Pomorsko wymieniana została jako: Pommorczig (1399), Pommertzigk (1565), Pommerzigk (1644), Pommertzig (1690), Pomrzick (1739), Pomrzik (1745), Pommerzig (1856, 1940), Pomorsko (1946, 1948) [1, s. 144; 4, s. 86].
Nazwę Pommorczug pod 1399 rokiem wymienił Johann Heyne w opracowaniu historycznym biskupstwa wrocławskiego, gdzie wieś Pomorsko według autora należała wówczas do archidiakonatu głogowskiego i archiprezbiteriatu krośnieńskiego [7, s. 706]. Z kolei ksiądz Stanisław Kozierowski w „Badaniach nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski” wspomniał tę osadę jako Pomorsk (?) nad Odrą, która leży na południowy zachód od „Sulichowa” [8, s. 181]. Natomiast ks. prof. dr Józef Nowacki w dziejach archidiecezji poznańskiej wspomniał o Pomorsku, wymieniając dwa dokumenty. W pierwszym, z 1409 r., gnieźnieński konsystorz (tj. sąd biskupi) rozpatrywał sprawę odwoławczą plebana Ottona i patrona (tj. opiekuna diecezji, świątyni, poszczególnych ludzi) Konrada, gdzie mowa o miejscowości Pomorczke. W drugim dokumencie, z 1469 r., poznański konsystorz rozpatruje skargę zakrystiana N. (o nieznanym imieniu) przeciwko właścicielom Bytnicy, Mikołajowi i Janowi. Ponadto ks. Józef Nowacki twierdzi, że pod rokiem 1399 (wymienionym przez J. Heyna) kościół lub majątek bezpodstawnie zaliczony został do archidiecezji wrocławskiej. Według ks. J. Nowackiego kościół w tejże miejscowości utracono w dobie reformacji, jednak brak jest bliższych wiadomości o kościele i jego majątku [9, s. 489].
Il. 2 – Po lewej herb von Kalckreuthów na epitafium nagrobnym Joachima von Kalkreuta
w kościele w Klępsku koło Sulechowa (foto. M. Maćkowiak, 20.07.2006 r.)
W literaturze tematu możemy odnaleźć właścicieli Pomorska dopiero w epoce nowożytnej. Były to rody Kalckreutów, Damnitzów, Rothenburgów czy Schmettawów.
W berlińskim „Roczniku szlachty niemieckiej” z 1898 roku zapisano, że rodzina von Kalckreuthów należała do szlachty śląskiej i rozprzestrzeniła się i w powiecie żagańskim, na Śląsku i sąsiednich obszarach, zwłaszcza Brandenburgii, Łużycach i Wielkopolsce. W drugiej gałęzi (II Stamm) tego rodu, jako protoplastę linii pomorskiej wskazano Rudolfa (Rule) von Kalckreutha, właściciela Pomorska (niem. Pommerzig), Brodów (niem. Blumberg) i Gór (niem. Guhren). Był bratem Wolfa von Kalkreutha urodzonego w 1424 r., właściciela Klępska (niem. Klemzig). W roczniku - jako właściciel Pomorska – figuruje Rudolf pod datami 1443, 1496 [10, s. 145]. Andrzej Kirmiel w publikacji „Z dziejów rodziny von Kalckreuth w zachodniej Wielkopolsce” napisał, że Rudolf, zwany Rule, „miał naturę niespokojną i wojowniczą”. W 1443 r. był świadkiem w żarskim sądzie. Razem z panami von Baruth i von Schaffgotsch uwikłał się w spór z zakonem krzyżackim, planując napad na ich zamek w Gorzowie (niem. Landsberg). Jednakże już w dokumencie z lipca 1454 wymieniony został jako szlachcic pełniący usługi dla tegoż zakonu. Brał w 1454 r. udział w bitwie pod Chojnicami, po której wrócił do swoich włości i dopiero jako starzec umarł w 1492 r. [11, s. 1-2].
Wieś Pomorsko należała również do jego syna Christopha v. K. - jaki wymieniony jest pod datami 1492 i 1536. Jego żoną była Elisabeth von Loeben. Ich dziećmi byli: Sebastian v. K. (zm. przed 1578 r.), który był założycielem linii I tego rodu w gałęzi II, pomorskiej, oraz Hans v. K. (ur. 1534 r., zm. 1577 r.), który był założycielem linii II w gałęzi II, pomorskiej [10, s. 145].
Il. 3 – Tzw. linia pomorska von Kalckreuthów wg „Jahrbuch des deutschen Adels” (opracowanie własne)
W linii I - założonej przez Sebastiana v. K. (zm. przed 1578 r.) - jego potomkami w kolejności byli: syn Sebastian v. K. (zm. przed 1592); jego wnuk Sebastian, wymieniony pod datami 1598 i 1609; jego prawnukowie Hans v. K. (zm. 12 września 1703) i Rudolf v. K. (zm. przed 1664). Tutaj nastąpił kolejny podział na podlinię I gałęzi II, której założycielem był wymieniony Hans v. K. (zm. 12 września 1703) i podlinię II gałęzi II, której założycielem był Rudolf v. K. (zm. przed 1664) [10, s. 145].
Założyciel pomorskiej podlinii I gałęzi II Hans von Kalckreuth (zm. 12 września 1703 r.) oprócz Pomorska posiadał Łochowo (dzisiaj część wsi Kije), Mozów i Góry. Jego żoną była Anna Maria von Naumann (zm. 1693). Ich synem był Hans Christoph v. K. urodzony w Pomorsku, zmarły po 1719 r., którego w 1676 r. pierwszą żoną była Margarethe Hedwig von Storckwitz (zm. 1690 r.), a drugą Maria Elisabeth von Kleist (1624-1709). Następnie synem Hansa Christopha v. K. był Ernst Georg v. K. (ur. 1690 r. - zm. 1763 r.), pułkownik armii królewsko-pruskiej, komendant w Emden (miasto w Dolnej Saksonii, w Niemczech) i dowódca (niem. Chef) tamtejszego batalionu garnizonowego. Jego żoną był Anna Juliane von Stoffel (zm. 1779 r.) [10, s. 145].
Założyciel pomorskiej podlinii II gałęzi II Rudolf v. K. (zm. przed 1664) ożenił się z Anną von Haugwitz z Blankensee. Ich synem był Christoph (zm. 11 kwietnia 1715 r.), który był właścicielem Pomorska, Łochowa, Mozowa i Gór (dawnej majątek koło wsi Kije). Jego żoną była Editha Anna Helene von Naumann (zm. 15 sierpnia 1718 r.) z Mozowa. Ich synem był Ernst Rudolf (ur. 4 marca 1669 r., zm. 28 maja 1729 r.) późniejszy właściciel Łochowa i Głogusza. 26 lipca 1703 r. ożenił się z Sabine Elisabeth von Loeben (ur. 7 marca 1679 r., zm. 3 maja 1730 r.) z Głogusza [10, s. 147].
O linii II - założonej przez Hansa v. K. (ur. 1534 r., zm. 1577 r.), brata Sebastiana v. K. (zm. przed 1578 r.) - w „Roczniku szlachty niemieckiej” dowiadujemy się, że był on właścicielem Pomorska i Eichbergu. Jego synem był Hieronymus v. K. (zm. przed 1619 r.), który posiadał majątki w Lauske, Hemsdorfie w Kreise Birnbaum (dzisiaj powiat międzychodzki). Jego pierwszą żoną była Katharine von Kalckreuth z Gór (zm. 10 maja 1600 r.), a drugą w 1607 r. Anna von Stoffel. Ich synem był Karl Maximilian v. K. (zm. 1671 r.), właściciel Pomorska, Lauske i Hermsdorfu. Ożenił się w 1630 r. z Marianne von Salza [10, s. 149].
Oczywiście obie gałęzie miały dalszych, licznych potomków, jednak wymieniłem tylko tych, które miały bezpośredni związek z majątkiem w Pomorsku.
Co ciekawe, w „Księdze ziemskiej Marchii Brandenburskiej i margrabstwa Nieder-Lausitz w poł. XIX wieku” jest mowa - a nie odnotowano tego w przytoczonym wyżej „Roczniku szlachty niemieckiej” - że właścicielem Pomorska w 1565 r. był Leßlaw's (Ladislaus) von Kalckreuter. Jednak w 1566 r. wieś należała do braci - Bastiana v. K. (tj. Sebastian) i Hansa v. K. (pol. Jan), których ojcem, zgodnie z Rocznikiem szlachty niemieckiej, był Christoph Erbherr, a matką Elisabeth von Loeben [12, s. 752; 10, s. 145]. Wymieniony Hans v. K. w 1577 r. nadal jest właścicielem wsi Pomorsko, ale w 1583 r. właścicielem jest już Christoph v. K. W 1644 r. majątek w Pomorsku nadal należał do rodziny Kalckreutów aż do około 1726 r. [12, s. 752].
Il. 4 – Herb rodu von Kalkreuth. Z lewej herb Alexandra v. Kalkreutha w kościele
w Klępsku, z prawej w publikacji „Jahrbuch des deutschen Adels” [10, s. 130]
Herb Kalkreuthów podzielono na dwie pionowe części - lewa była srebrna, a prawa czarna. Na nich umieszczono skrzyżowaną parę wideł, widelców (widełki do piekarnika – niem. die Ofengabeln). Widły na polu srebrnym były w kolorze czarnym, a w polu srebrnym w kolorze czarnym lub złotym (ilustracja 4). Nad tarczą herbową znajdował się hełm garnczkowy (początek XVI w.) albo prętowy nakryty koroną (koniec XVI w.) z tzw. klejnotem. W tym przypadku klejnotem była postać nagiego mężczyzny lub młodej kobiety w sukni srebrno-czarnej, które to postacie trzymały takie widelce, jak na tarczy herbowej. Tarczę herbową okalają labry również w czarno-srebrnych lub złotych kolorach.
Opracowano na podstawie:
[1] - Nazwy miejscowe Polski. Historia – pochodzenie – zmiany. Tom IX, pod red. Kazimierza Rymuta, Barbary Czopek-Kopciuch, Kraków 2013,
[2] – Maciej Bandur, Pochodzenie choronimów Pomorza w świetle materiałów językowych [w:] Adeptus nr 19/2022,
[3] - Wojciech Pasterniak, Nazwy miejscowości powiatu sulechowskiego [w:] Rocznik Lubuski I, Zielona Góra 1959,
[4] - Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowości powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[5] – Schlesische Provinzialblätter. Neue Folge, 2 Bd., H. 11-12, Glogau 1863,
[6] - Carte von dem Zullichauschen Creise Verzeichnet im Jahre 1773, G.O. Schultze Kart. N 7035/20, Statsbibliothek zu Berlin, Goswien Othmar Schultze (1725-1785),
[7] - Johann Heyne, Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau: Aus Urkunden, Aktenstücken, älteren Chronisten und neueren Geschichtschreibern, Band Erste, Breslau 1860,
[8] – Ks. Stanisław Kozierowski, Badania nazw topograficznych na obszarze dawnej zachodniej i środkowej Wielkopolski, Tom II. M-Z, Poznań 1922,
[9] - ks. prof. dr Józef Nowacki, Dzieje Archidiecezji Poznańskiej, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Tom II, Poznań 1964,
[10] - Jahrbuch des deutschen Adels, Zweiter Band, wyd. W.T. Bruer, Berlin 1898,
[11] – Adam Kirmiel, Z dziejów rodziny von Kalckreuth w zachodniej Wielkopolsce, Międzyrzecz 2008,
[12] - Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856.
