Na przełomie lat 1718-19 r. wieś Mozów była podzielona na dwa dobra szlacheckie, składające się z 7. łanów rycerskich i około 16,6 łanów chłopskich, 21 łanów zagrodników. We wsi mieszkało 10 wolnych chłopów (niem. Bauern) posiadających po 1,5 ha ziemi: sołtys Jürgen Kühn, Hans Rüdiger, Adam Mattner, wdowa po Hansie Mattnerze, Christian Lauchen, Jürgen Seiler, Hans Gersch, Jürgen Heumann, Hans Kühn, Martin Krause. Ponadto mieszkańcami wsi było 15 zagrodników (niem. Gärtner): Hans Mattner, Hans Kühne, Christian Dühlein, Christian Better, Christian Gutsche, Andreas Greger, Hans Krause, Marten Schultze, Jürgen Schultze, Adam Mattner, Martin Behle, Jürgen Hempacht, Hans Scheibner, Michel Pohle, Jürgen Behle. Na jeden łan przypadała praca 3 młynów (wielkiego, średniego i dolnego/kolejny – młyny te działały przy tzw. strumieniu młyńskim – niem. Mühlen Fliess na południe od Mozowa), jednego wiatraka i jeden folusz-stępory wyposażonego w młot (autor. - był to budynek do folowania sukna, polegającego na wielogodzinnym spilśnianiu sukna np. wełny). We wsi był również kowal. Jak zaznaczono w tymże opracowaniu, pastwiska i hodowla były na średnim poziomie. Na jeden łan chłopski przypadały dwa konie konie, dwa woły, pięć krów, cztery świnie i cztery gęsi. Za opał służyło drewno. Niektórzy z mieszkańców przędli wełnę na sukno. Karczma we wsi dysponowała tzw. 70 Tonne piwa. Wówczas 1 Tonne zawierała 1,43 hektolitra, co w tym przypadku dawało 100,1 hektolitra tego trunku. Wtedy we wsi mieszkało jeszcze 16 mieszkańców (trzej dysponowali domami, kościelny miał ziemię). Ponadto wspomina się, że ziemia uprawna jest przeważnie „piaszczysta”. Na użytku wielkości 1,5 łana chłopskiego kmiecie uprawiali: pszenicę, owies, proso, wykę, groch, grykę i len. W 1714 r. pola i łąki niszczyły wylewy Odry, przez co ludzie biedowali i nie płacili podatków - wtedy po śmierci gospodarzy zaniechano uprawy aż siedmiu łanów [1, s. 68-69].
Il. 1 - Wieś Mozów (Mohsau) na fragmencie mapy powiatu sulechowskiego z 1758 r. Na południe
od Mozowa (Mohsau) bliżej rzeki Odry młyny: wielki (Grosse M.),średni (Mittel M.) i dolny (Hinter M.)[2]
W księdze adresowej majątków szlacheckich i ich właścicieli dla prowincji brandenburskiej możemy odnaleźć informację, że w 1879 r. w części majątku „Mozów A” pól uprawnych było 290,4 ha, łąk 30,9 ha, pastwisk 50,5 ha, lasów 434,2 ha, wód 0,9 ha, co dawało 806,9 ha areału tego majątku. Właścicielem tej części był Herrman Alfred Faelligen. Z kolei w części „Mozów B” uprawno 208,3 ha, łąk było 24,8 ha, pastwisk 14,2 ha, lasów 596,7 ha, tworząc areał 844 ha. Właścicielem „Mozowa B” był Ernst Leopold Ferdinand Wenzel [3, s. 218-219].
Il. 2 - Wieś Mozów (Mosau) na fragmencie mapy z 1896 r. z podziałem na majątki (niem. Gut) A i B [4]
Według statystycznych danych z 1809 r. Mozów (Mohsau oder Mohse) jest wsią podzieloną na dwa majątki szlacheckie. Było tam 10 chłopów posiadających od jednego do półtora łana ziemi, 3 chłopów posiadających pół łana ziemi, 18 chłopów małorolnych, 28 zagrodników, 1 komornik (mieszkał w tzw. komorze gospodarza, zagrodnika lub chałupnika). Wówczas we wsi było 94 domostw (ognisk domowych – nim. Feuerstellen), 620 mieszkańców, a areał upraw wynosił 37 łanów. W Mozowie funkcjonowała kuźnia, a opodal wsi cegielnia i 5 młynów. Ponadto na obszarze 3911 mórg leśnych pracowało dwóch leśników. Kościół w Mozowie podlegał pod inspektorat sulechowski, a wieś pod pocztę w Sulechowie [5, s. 332].
W kolejnej statystyce z 1844 r. Mozów nadal jest podzielony na dwa dobra szlacheckie, jedną tzw. kolonię - i ma dwa młyny. We wsi znajdowały się 83 budynki mieszkalne, a mieszkało tam 557 osób. Kościół nadal podlegał pod superintendenturę w Sulechowie [6, s. 245].
Il. 3 - Zajazd Günthera we wsi Mozów, początek XX w.
(fragment pocztówki ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
Il. 4 – Piekarnia i sklep Karla Relscha we wsi Mozów, początek XX w.
(fragment pocztówki ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
Z kolei w księdze adresowej powiatu sulechowsko-świebodzińskiego z 1912 r. znalazł się zapis, że w 1905 r. we wsi mieszkało 621 osób, w tym 604 ewangelików i 17 katolków. Natomiast w 1910 r. w Mozowie mieszkało już 642 osób, w tym 630 ewangelików i 12 katolików. Przedstawicielem urzędu był Förster, właściciel pałacu z Gór Dolnych, a przedstawicielem gminy był Mattner. Natomiast zarządcą dóbr był Engelbrecht. We wsi znajdowała się szkoła, w której uczył Hermann Schulz. Właścicielami zajazdów byli Otto Förster i Robert Günther. Piekarzem i jednocześnie właścicielem sklepu był Karl Felsch. Rzeźnikiem Fritz Weitz, a krawcami Heinrich Kramm i Wilhelm Lausch. Ponadto we wsi mieszkało pięciu chłopów posiadających własne łany: Hermann Juschke, Gustav Kuschnider, Ernst Mattner, Hermann Mattner, Robert Rutz. Zagrodnicy to: August Grieger, Ferdinand Krause, August Mattner, Heinrich Rutz, Gottfried Thiele, Hermann Löpper, Wilhelm Better. Co ciekawe, we wsi działały dwa stowarzyszenia. Pierwszym było Stowarzyszenie Weteranów, którego przewodniczącym był Gottfried Thiele. Drugim było Stowarzyszenie Cyklistów, któremu przewodniczył Fritz Weitz (rzeźnik). Funkcjonowała tu również kasa zapomogowo-pożyczkowa [7, s. 208].
Il. 5 – Szkoła w Mozowie w 1927 roku (fragment pocztówki ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
W każdej z części Mozowa (A i B) znajdowały się pałace, które zniszczały po 1945 r. Z zabytkowych budynków zachowały się oficyna podworska, park i neogotycki kościół filialny pw. św. Józefa. Kościół zbudowano w końcu XIX w. jako jednonawową budowlę z cegły, z absydą prezbiterialną od wschodu i wieżą od zachodu [8, s. 144]. Do zakończenia II wojny światowej obok kościoła stał pomnik pamięci niemieckich mieszkańców poległych podczas wojen w latach 1813-1815, 1870-1871 i 1914-1918. Jego fragmenty odnaleziono w 2006 r. podczas prac budowlanych nieopodal świątyni (Il. 5), a na pomniku w latach 1813-1815 upamiętniono: kapral (Urtz.) Friedricha Krausego, podporucznik (Ltn.) Christiana Wellacha, B(?) Johna Gottlaba Gehmanna, ułan (Ulan). Gottlieba Lindera, Mg.(?) Hansa George'a Mattnera, fizylier (Fus.) Samuela Nussa, grenadier (Gren.) Samuela Toppera, Christiana Vettera, pionier (Pion.) Geren. Johna Christ. Weissa, Mg.(?) Johna Wilh. Woyle'a. W latach 1870-1871: Johna Gottl. Sulza, Ernsta Aug. Mattnera. W latach 1914-1918: Fritza Bedera 27 Okt. 1914, Paula Dullina 18 Apr. 1915, Wilh. Sloma 29 Mar 1915, Heiricha Nussa 19 Juni 1915, Herm. Mattnera 20 Aug. 1915, Herm. Belinga 16 Sep. 1915, Ottona Dietza 18 Sep. 19(?), Ernsta Hoelgera 6 Mai 1916, Paula Mattnera 2 Aug. 1918.
Il. 6 – Mozowski pomnik pamięci w 1927 r. (fragment pocztówki ze zbiorów Muzeum Regionalngo
w Świebodzinie) oraz jego fragment odnaleziony w 2006 r. (zdj. Marek Maćkowiak)
Dzięki zapisom sulechowskiego kronikarza Johanna Christopha Wilckena znamy nazwiska pastorów w Mozowie w latach 1573-1734. W kolejności byli nimi:
1) Matthias Klog, po służbie w Mozowie skierowano go do Geischen w parafii w Herrenstadt.
2) Balthasar Lincke, zmarł w 1573 r. - w dniu wspomnienia Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny.
3) Abraham Wolf, był nauczycielem w Krośnie Odrzańskim, w 1569 r. przeniesiono go do Mozowa, podpisał formułę porozumienia (konkordatu), żył jeszcze w 1604 r.
4) Jacob Jerasius, w czasach „wojennego niepokoju” wyjechał do Chlastawy, stamtąd do Łużyc, gdzie został zabity przez Chorwatów pomiędzy miejscowościami Tammendorf i Riesnitz (powiat krośnieński).
5) Martin Faber.
6) Balthasar Berliscke, był najpierw konrektorem (daw. pierwszy po profesorze-wykładowcy) w Zielonej Górze, w 1641 r. poślubił wdowę po swoim poprzedniku, przeprowadził się stąd do Tammendorf.
7) Zacharias Textor, „przybył tutaj” w 1645 r. w I niedzielę Adwentu, poślubił córkę magistra Stephana Hollsteina, wyjechał do Schönau na Śląsku, stamtąd musiał jednak uciec z powodu reformacji w 1654 r. - Wentzel Rudolph Stentsch nakłonił go do budowy kościoła w Lesie Cigacickim, gdzie zmarł w 1674 r.
8) Tobias Conradi, pochodził z Żar, „dobry kaznodzieja i uczony człowiek”, złożył w czterech językach życzenia Johannesowi Räschemu z okazji ślubu; sprawował swe posługi przez 20 lat i zmarł w 1671 r. „pogrążony w wielkiej melancholii”.
9) Johanes Pohlius, objął urząd w 1671 r., ożenił się z córką Georga Titiusa, pastora w Grüsel, zmarł w 1695 r. po 23 latach służby.
10) Salomon Richter, pochodził z Żar, przez jakiś czas zatrzymał się w Krośnie w inspektoracie Gryphium; został powołany do Mozowa z uwagi na wytworny sposób wysławiania się; zmarł w 1733 r. po 23 latach pracy duszpasterskiej i „przeżyciu wielu tragicznych przypadków”.
11) Daniel Richter, syn poprzedniego, zastąpił swojego ojca jeszcze za czasów jego życia, a w 1734 r. został powołany do Klępska [9, s. 49-50].
Opracowano na podstawie:
[1] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, 1928 Heft 5 T.3,
[2] - Daniel Friedrich Sotzmann, Der Bomster Kreis, title 7 (1798) [w:] Atlas von dem zu Südpreussen gehörigen Posener Kammer-Departement: in XVIII Blättern / entw. und hrsg. von dem Hauptmann von Hopfgarten und dem Geh. Sec. und Geogr. Sotzmann, uniwersytecka i miejska biblioteka w Münsterze,
[3] – E. Ellerholz, H. Lodemann, H. von Wedell, General Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer im Deutschen Reiche. I. Das Königreich Preussen, I. Lieferung, Die Provinz Brandenburg, Berlin 1879,
[4] – strona MAPSTER ze zbiorem materiałów katastralnych, mapa 3959 (alt. 2191) Züllichau (1:25 000 Topographische Karte (Messtischblatt) cz. wschodnia (Ostdeutschland) /1870 - 1945/), strona internetowa http://igrek.amzp.pl/TK25_3959 z dnia 2.02.2022 r.,
[5] – Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Bd., die Neumark Brandenburg enthaltend Band 3 von Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: für Statistiker, Geschäftsmänner, besonders für Kameralisten, Berlin 1809,
[6] - Topographisch-statistische Uebersicht des Regierungsbezirks Frankfurt a. d. O., Frankfurt a. d. O. 1844,
[7] - Adreβbuch für die Städte Schwiebus und Liebenau mit Berückschitigung der Stadt Züllichau und der Dörfer im kreise Züllichau–Schwiebus, Schwiebus: Reiche 1912,
[8] – Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[9] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753.
