Pochodzenie nazwy wsi Mozów nie jest do końca jasne. O jej wyjaśnienie nie pokusili się ani niemiecki regionalista Gustaw Zerndt, ani autor historycznego opracowania o ziemi sulechowskiej, superintendent Arthur Splittgerber. Również Wojciech Pasterniak nie jest pewien pochodzenia nazwy Mozowa, przypisuje ją do grupy nazw dzierżawczych (oznaczających przynależność do człowieka, którego imię lub tytuł tkwi w nazwie), pisząc: „Może kiedyś miejscowość ta nosiła nazwę Masłów” [1, s. 96]. Z kolei Iwona Żuraszek-Ryś wywodzi jej nazwę od prasłowiańskiego słowa *močЪ (wilgoć), opierając się na rekonstrukcji słowa *Moče, wtórnie Močava, a ostatecznie ulega ona zniemczeniu na Moshau lub Mosau. Takie też nazwy zaczęły występować w różnego rodzaju niemieckich opracowaniach: Mose (1745 r.), Mohsau (1759 r.), Mohtse (1789 r.), Mosow (1886 r.). Po 1945 r. wprowadzona została urzędowa nazwa Mozów [2, s. 72].
Il. - Wieś Mozów (Mose) na fragmencie mapy powiatu sulechowskiego wykonanej
przez Goswiena Othmara Schultzego, 1793 r.) [3]
W Dziejach archidiecezji poznańskiej autorstwa ks. prof. dr. Józefa Nowackiego możemy znaleźć informację, że wieś Mozów była już parafią w 1305 r. [4, s. 488]. Wtedy to Sulechów należał do Henryka III (1251/1269-1309), władcy Głogowa, a kronikarz M. Georg Bruchmann zanotował w kronice Sulechowa z 1665 r., że miasto Sulechów powstało ok. 1304 r. [5, s. 2].
Niemieckie opracowania podają, że dobra szlacheckie we wsi Mozów od 1514 r. (lub 1517 r.) do 1744 r. były w posiadaniu rodziny Knobelsdorffów (von Knobelsdorffschen) [6, s. 42]. Również w Leksykonie szlachty monarchii pruskiej znajduje się informacja, że w prowincji brandenburskiej Mozów należał do Knobelsdorffów, a przedstawiciele rodu odnotowywani byli w latach 1490 i 1694 [7, s. 447].
Il. 2 – Herb rodu Knobesldorfów. Z lewej na fragmencie epitafium w kościele filialnym
w Mozowie oraz herbarzu Śląska [8, Bd. 1 Taf.12]
Knobelsdorffowie to stary ród szlachecki, którego majątki znajdowały się m.in. na Śląsku, w marchiach, w Górnych i Dolnych Łużycach, na Pomorzu i Prusach Wschodnich oraz w Holandii. Informacje o nim sięgają XV w., kiedy to wspomina się o Kartsche Knobelsdorffie, który był w 1416 r. głogowskim marszałkiem dworu, a Melchior Knobelsdorff w 1510 r. pełnił funkcję starosty w Księstwie Głogowskim. W prowincji brandenburskiej ród Knobelsdorffów posługiwał się herbem, w którym w połowie czerwonej tarczy herbowej znajdował się poziomy pas z poprzecznymi pasami w kolorze srebrnym i niebieskim. Nad tarczą znajdował się hełm prętowy z labrami i klejnotem w postaci skrzydeł, na których umieszczona był ukośna belka z pasami jak na tarczy herbowej [7, s. 447; 8, Bd. 1, s. 5].
Z dostępnych informacji wynika, że na przełomie XV i XVI w. majątek w Mozowie należał do Georga von Knobelsdorffa z Dąbia. Około 1510 r. połowę majątku kupił jeden z jego braci – Johann z Białymi Oczami [9, s. 124]. Kiedy około 1534 r. zmarł Georg Knobelsdorff, część jego majątku w Mozowie przejął jego rodzony syn Hans. W 1540 r. część Mozowa dostała się w ręce Kaspra, syna Hansa von Knobelsdorffa. Około 1590 r. rodową część majątku w Mozowie przejął Assmann von Knobelsdorff, który reprezentował ród na sejmiku szlachty w Sulechowie. Wiadomo również, że w 1570 r. syn Caspara von Knobelsdorffa z Mozowa został wybrany na przewodniczącego obradującego wówczas Zgromadzenia Dziedziców powiatu sulechowskiego [10, s. 59-60, 64, 66].
Il. 3 Herb Franza von Neumanna [11, Taf. 233]
W 1539 r. Franz von Neumann (1488-1568), burmistrz Krosna Odrzańskiego, otrzymał od margrabiego Hansa Hohenzollerna (Jana z Kostrzyna (1513-1571)) majątek w Mozowie za zasługi [10, s. 63]. F. v. Neumann, najstarszy syn burmistrza Żagania, od 1518 r. był rektorem, a w latach 1519-1520, 1525, 1527-1536 pisarzem miejskim. W 1526 r. został burmistrzem Krosna Odrzańskiego. Prowadził również tajną kancelarię księcia Jana z Kostrzyna. W 1547 r. po śmierci Melchiora von Barfusa otrzymał od księcia komandorię w Świdwinie (niem. Schivelbein), a następnie w 1564 r. został mistrzem zakonu joannitów baliwatu brandenburskiego z siedzibą w Słońsku (niem. Sonnenburg). Przyłapany na wzięciu łapówki, popadł w niełaskę, uciekał przed Janem z Kostrzyna, został pojmany, po czym zbiegł, wpierw do Świebodzina, a stamtąd, dzięki pomocy cesarza Maksymiliana II Habsburga (1527-1576), do Pragi. Tam 24 sierpnia 1568 r. zmarł. Był ostatnią osobą, której trumnę uroczyście złożono w praskiej farze na starym mieście [12, s. 24-25]. F. v. Neumann, jako mistrz zakonu, posługiwał się herbem, którego tarcza herbowa podzielona była na cztery pola. W polach 1. i 4. znajdowały się zakonne białe krzyże. W polach 2. i 3. umieszczone były poprzeczne belki (pasy), a na każdym z nich widniały po trzy kłódki [11, s. 155].
Il. 4 Herb rodziny v. Mühlenheimów [13, Taf. 51]
W dostępnych opracowaniach nie sprecyzowano dokładnie, kiedy majątek mozowski uległ podziałowi na części. W klasyfikacji z przełomu lat 1718/1719 wymienia się część A i B. Ich właścicielami byli kapitan Friedrich Wilhem v. Mühlenheim oraz Balzer Sigismund v. Knobelsdorf. Pierwszy z nich, F. W. v. Mühlenheim, był wówczas kamerjunkrem (szambelanem). Ponadto podano, że był nieżonaty, „stawał w polu”, miał brata Ludwiga. Jego matka korzystała z połowy majątku ziemskiego w emeryturze. Drugi z właścicieli, B. S. v. Knobelsdorf, w 1715 r. studiował, a mieszkał w Mozowie [14, s. 68]. Nowy leksykon szlachty niemieckiej podaje, że ród Mühlenheimów był starą śląską szlachtą. Przedstawiciel rodu Martin v. Mühlheim pojawia się w 1165 r. w spisie świty dworskiej śląskiego księcia Bolesława I Wysokiego. Inny członek rodu, Matthias v. Mühlheim, wymieniony został w 1325 r. wśród dworzan wrocławskiego księcia śląskiego Henryka VI Dobrego. Natomiast Johann v. Mühlheim w 1384 r. jest przeorem zakonu niemieckiego dla Czech, Moraw i Śląska. Z kolei pułkownik Jacob v. Mühlheim brał udział w 1488 r. w wojnie prowadzonej przez króla Jana Olbrachta przeciwko Turkom. Ród ten nabył kilka posiadłości w Nowej Marchii, m.in. w sulechowskim Mozowie. Herb rodu v. Mühlheimów składał się z tarczy podzielonej na dwa pionowe pola. Na lewym, złotym polu, znajdowała się połowa czarnego orła, a na prawym, czerwonym polu znajdowały się dwa młyńskie koła, umieszczone jedno nad drugim. Nad tarczą herbową widniał hełm prętowy z labrami i klejnotem w postaci pojedynczego koła młyńskiego [15, s. 380].
Il. 5 – Herb rodziny v. Angernów [13, Taf. 172]
Co ciekawe, Opis statystyczno-topograficzny Marchii Brandenburskiej z 1809 r. wymienia tylko porucznika v. Angerna jako właściciela Mozowa (posiadającego dobra na Śląsku), ale z zaznaczeniem istnienia dwóch majątków ziemskich [16, s. 332]. Stary ród Angernów wywodzi się prawdopodobnie z Danii. Niestety dokumenty rodzinne uległy zniszczeniu podczas wojny trzydziestoletniej. W niemieckim opracowaniu herbów baronów i szlachty podano, że protoplasta rodziny Angernów, który miał trzech synów: Heinricha, Clausa i Ahrenda, osiedlił się w arcybiskupstwie magdeburskim około 1388 roku. Od XV do XVII w. rodowa siedziba rodziny znajdowała się w powiecie Wollmirstädt, w okręgu magdeburskim. Natomiast w XVIII i XIX w. przedstawiciele rodu nabyli dobra w Prowincji Brandenburskiej, m.in. w powiecie Züllichau-Schwiebus. Potomkowie v. Angernów byli zarówno wojskowymi, jak i urzędnikami miejskimi królestwa pruskiego. Tarcza herbowa rodu podzielona była poziomo na dwa pola. Górne pole srebrne, a dolne czarne. Pośrodku tarczy umieszczone były dwa skrzyżowane haki (w połowie srebrne, a w połowie czarne), wykończone „lotkami z piór”. Nad tarczą herbową umieszczono niebieski hełm z labrami i klejnotem w postaci srebrnego poroża jelenia. W porożu każda z tzw. tyk wieńca ma sześć odnóg, pomiędzy którymi widać dwa skrzyżowane haki w ułożeniu jak na tarczy herbowej [17, s. 12-13].
W XIX w. dobra w Mozowie musiały chyba często zmieniać swoich właścicieli, bo w Księdze adresowej dobr i właścicieli Rzeszy Niemieckiej podano, że od 1850 r. właścicielem majątku części A był Wilhelm Stubenrauch, natomiast od 1848 r. posiadaczem części B był Georg Heinrich Schwarz [18, s. 759]. Następnymi właścicielami, według Głównej księgi adresowej dobr rycerskich i ich właścicieli w Rzeszy Niemieckiej, na 1 grudnia 1871 r. byli: Herrman Alfred Faelligen (część A) oraz Ernst Leopold Ferd. Wenzel (część B) [19, s. 219]. Ten sam E. L. F. Wenzel został wymieniony jako właściciel Mozowa w opracowaniach Gustawa Zerndta i inspektora Arthura Splittgerbera w 1926 r. [6, s. 42; 20, s. 107].
Opracowano na podstawie:
[1] - Wojciech Pasterniak, Nazwy miejscowości powiatu sulechowskiego [w:] Rocznik Lubuski, tom 1, Zielona Góra 1959 r.,
[2] – Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowe powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[3] - Carte von dem Zullichauschen Creise Verzeichnet im Jahre 1773 G.O. Schultze Kart. N 7035/20, Statsbibliothek zu Berlin, Goswien Othmar Schultze (1725-1785),
[4] - ks. prof. dr Józef Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, tom II, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, 1964 Poznań,
[5] - M G Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665,
[6] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[7] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 1 A-K, Berlin 1854,
[8] – Leonard Dorst, Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im Souverainen Herzogthum Schlesien der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz. Bd. 1-3, Görliz 1847 (zdjęcie epitafium – autor, 28.11.2007 r.),
[9] - Dariusz Dolański, Małgorzata Konopnicka, Stosunki wyznaniowe na pograniczu śląsko – lubuskim w XVI – XVII wieku [w:] Rocznik Lubuski Tom XXVI cz. 2, Zielona Góra 2000,
[10] - Tadeusz Dzwonkowski, Emancypacja szlachty Weichbildu Sulechowskiego w XVI wieku [w:] Rocznik Lubuski Tom XXVII cz. I, Zielona Góra 2008,
[11] - Gustav A. Seyler, J. Siebmacher's grosses und allgemeines Wappenbuch, Nürnberg 1881,
[12] - Gustav Zerndt, Franz von Neumann’s (Besitzers von Mosau) klage [w:] Heimatkalender des Kreises Zuellichau-Schwiebus, Züllichau 1926 r.,
[13] - Johann Siebmachers Wappenbuch von 1605,
[14] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, 1928 Heft 5 T.3,
[15] - Ernst Heinrich Kneschke, Neues allgemeines Deutsches Adels-Lexicon (Loewenthal – Osorowski), Bd. 6, Leipzig 1865,
[16] - Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Für Statistiker, Geschäftsmänner, bes. für Kameralisten. Die Neumark Brandenburg, Bd. 3, Berlin 1809,
[17] - Ernst Heinrich Kneschke, Die Wappen der deutschen freiherrlichen und adeligen Familien in genauer, vollständiger und allgemein verständlicher Beschreibung: Mit geschichtlichen und urkundlichen Nachweisen. Von de Verfasser des Werkes: "Deutsche Grafenhäuser der Gegenwart", Leipzig 1857,
[18] - Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856,
[19] - P. Ellerholz, H. Lodemann, H. von Wedeil, General–Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer im Deutschen Reiche, I. Das Königreich Preussen. I. Lieferung Die Provinz Brandenburg, Berlin 1879,
[20] - Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927.
