We wsi Łęgowo zachowało się kilka zabytków z dawnego kompleksu dóbr rycerskich. Są to ruiny pałacu i zabudowa dworska, park podworski, zabudowa folwarczna oraz kościół.
Il. 1 - Pałac w Łęgowie z parkiem w czasie swojej świetności [1]o
Pałac. Po nadaniu w 1847 r. Hansowi Augustowi von Unruh-Bomst tytułu barona (niem. Freihern) sfinansował on budowę (obecnie w ruinie) dwupiętrowego pałacu o wystroju eklektycznym - zgodnie z planami tajnego radcy budowlanego Matthiasa (niem. Geheimen Ober-Bauraths). Baron wprowadził się do pałacu z rodziną w 1850 r. - po przejściu na emeryturę ze służby wojskowej w stopniu pułkownika. Od tego czasu upiększał swoją posiadłość oraz stopniowo tworzył piękne ogrody, które otaczały dom. Po śmierci Hansa Augusta (26 kwietnia 1863 r.) majątek znalazł się w posiadaniu wdowy po nim i szóstki ich dzieci. [1, nr 644]. Po II wojnie światowej pałac zaadaptowano na potrzeby Państwowego Ośrodka Szkolno Wychowawczego [2, s. 234]. Po remoncie w 1989 r. uruchomiono centralne ogrzewanie, potem doszło do pożaru. W pałacu spłonął strop pierwszego piętra i dach, a z czasem budynek popadał w ruinę [3, s. 12]. Budynek pałacu wzniesiony został z kamienia i cegły, na rzucie prostokąta i w całości podpiwniczony. Pałac przykryty był dachem dwuspadowym. Od frontu budynku znajdował się parterowy ganek, gdzie było wejście główne ze schodami zewnętrznymi. Od północy, gdzie znajdował się dziedziniec, pałac posiadał dziewięcioosiową fasadę zaakcentowaną płaskim ryzalitem zwieńczonym trójkątnym szczytem. Okna pałacowe zwieńczone są prostymi nadokiennikami. Natomiast okna w ryzalicie są szersze i są flankowane pilastrami z prostymi głowicami. Pilastry ujmowały narożniki ryzalitu i dzieliły ściany ganku wejściowego. Wysoki cokół i poszczególne kondygnacje podkreślały płaskie gzymsy. W części środkowej pseudoryzalitu znajdowały się okna o półkolistym zamknięciu u góry. Nad oknami znajdowały się rozetki, a nad nimi ceramiczny kartusz herbowy Unruhów. Na szczycie pseudoryzalitu osadzono tzw. akroterion [3, s. 5].
Il. 2 - Ceramiczny rodowy kartusz herbu von Unruhów z a akroterion na szczycie (fot. Marek Maćkowiak, 2005 r.)
Z dzisiejszej zabudowy dworskiej, która powstała w XIX wieku, zachowała się oficyna i lamus o konstrukcji szachulcowej z ok. 1870 r. Natomiast z zabudowy folwarcznej (gospodarskiej) obora, dwukondygnacyjny gołębnik z wieloboczną wieżyczką, murowana stajnia oraz owczarnia zbudowana z ciosanych kamieni i cegieł [4, s. 134].
Il. 3 - Fragment planu przypałacowego parku w Łęgowie [3]
Park. Znajduje się w południowej części założenia parkowego, gdzie dominują lipy, dęby i kasztanowce. Jest to teren obniżony w stosunku do zabudowań. Na wprost pałacu znajdował się niewielki staw obwiedziony ścieżką parkową. Na terenie parku występuje 101 drzew, gdzie wyróżniono 4 gatunki drzew iglastych i 14 gatunków drzew liściastych. Wiek starodrzewu szacuje się na 150-200 lat [4, s. 9]. Dzisiaj zarówno ścieżki parkowe, jak i obrys stawu są nieczytelne w wyniku samosiewu drzew i krzewów [2, s. 234-235].
Il. 4 – Stary kościół w Łęgowie i jego wnętrze [5, s. 66-67]
Kościół. Stary kościół się nie zachował. Z artykułu pastora dr. Hansa Böhma pt. „Kościół w Łęgowie”, a zamieszczonego w Kalendarzu Ojczyźnianym powiatu sulechowsko-świebodzińskiego w 1930 r., kościół ten spłonął w nocy z 5 na 6 sierpnia 1929 r. z powodu uderzenia pioruna. Jak napisał pastor, kościół był jednym z najstarszych drewnianych kościołów wiejskich w Marchii Wschodniej. Na jego drewnianej wieży, krytej gontem, znajdowała się data 1613. W miedzianej kuli na szczycie wieży znajdowała się skrzyneczka z monetami i dokumentem. Jak napisał autor artykułu, monety pochodziły z czasów Fryderyka Wielkiego (król Prus w latach 1740-1786) i Wilhelma I (król Prus w latach 1861–1888). Świadczyło to o tym, że kościół był kilkakrotnie odnawiany. Zapewne pierwszy budynek kościoła, jak i wieża, był drewniany i pokryty gontem. Po przebudowach był już budynkiem z muru pruskiego krytym dachówką. Ponadto dobudowano tam zakrystię [5, s. 66].
Z kroniki Johanna Christopha Wilckena dowiadujemy się, że kościół wybudowano w 1554 r. Jego ówczesnymi patronami byli Caspar, Melchior, Valentin, Adam i Vincent de Sack. W tym też roku powołano pierwszego pastora ewangelickiego, Sebastiana Goldmanna Leoburgensisa z Löwenber. Parafia w Łęgowie posiadała swoją filię w Okuninie. Wtedy w obu wsiach swoją posługę pełnił jeden pastor i też był tam kościelny skryba. W 1637 r., podczas wojny trzydziestoletniej, kościół i plebania zostały splądrowane przez wojska cesarskie Karola V, którymi dowodził feldmarszałek Johann von Götze (1599–1645). W 1687 r., podczas wznoszenia nowego ołtarza, w Łęgowie znaleziono mały dzbanuszek, w którym znajdowało się kilka relikwii i papieskich świętości. Na jego pokrywce było nazwisko biskupa, który je poświęcił, i który nazywał się Johannes; wraz z herbem na czerwonym wosku [6, s. 57-58].
Jak napisał pastor Böhm, stary kościół posiadał proste, ale piękne wnętrze. Wrażenia ciepła sprawiało wpadające przez witrażowe okna „kolorowe światło”. Wewnątrz, na ścianach, sufitach i galeriach (emporach), znajdowały się drewniane boazerie. Bliskość, zarówno ołtarza, ambony, galerii oraz ławek, dawały wrażenie przytulnego, rodzinnego domu Bożego. Ołtarz był rzeźbiony w drewnie, a zdobiły go cztery wyobrażenia: komunii świętej, wędrówki Marii Magdaleny i Marii do grobu Chrystusa, wniebowstąpienia i Boga Ojca przyjmującego swojego Syna. Z zamieszczonej informacji o starym kościele wiemy również, że znajdowała się w nim rzeźba Bertela Thorvaldsena (1770-1844) – błogosławieństwo Chrystusa. Z empor „spoglądały w dół” portretowe postacie panów von Sack, odziane w zbroje i peruki. Na odwrocie portretów były napisy o urzędach i godnościach szlachciców. Na jednym z pięciu portretów znajdował się napis: „Tu wśród poległych stoi ten, który codziennie umiera w życiu i żyje w śmierci, szlachetny rycerz i pan Christian Wilhelm von Sack, pan na Heinersdorfie, z Jego Najjaśniejszej Wysokości brandenburskiej Fryderyka Wilhelma, najchwalebniejszej pamięci, który przez 9 lat służył na wojnie w różnych krwawych starciach. Ujrzał światło dzienne w 1651 roku, 18 maja, czyli w dzień zesłania Ducha Świętego. Z łaski Bożej posiada ją jeszcze w 1719 roku w 68. roku życia. Czeka go inne życie w śmierci i zmartwychwstaniu sprawiedliwych. Za codzienną rozkosz życia i jedyną pociechę w śmierci wybrał słowa Jezusa: „Tak Bóg umiłował świat" etc. (Jan 3,16), które też kazał wyrecytować w kazaniu pogrzebowym w dniu swojego pochówku”. Z kościelnego sufitu zwisał ozdobny żyrandol z austriackim dwugłowym orłem. Rzeźbioną galerię (emporę) i schody przyozdabiały małe herby rodziny von Sack. W kościele było kilka rzeźb ufundowanych przez baronowską rodzinę von Unruh-Bomst. Ponadto były tam żelazne krzyże z 1813 i 1870 roku, pamiątkowe tablice z lat 1813, 1870 i 1914-18 (zapewne na tablicach wymieniano nazwiska poległych mieszkańców Łęgowa, na co wskazują wymienione daty - autor). Ponadto wewnątrz świątyni był okazały dzwon, odlany z brązu. Dzwon ten był darem ówczesnej patronki kościoła, Lonny von Sydow, a ufundowany po śmierci jej męża, zmarłego w 1923 r. [5, s. 67-68]. Nie wyjaśniono jednak, czy chodzi tu o dzwon zawieszony na wieży tego kościoła. Z niemieckiej publikacji dotyczącej ludwisarzy i dzwonów prowincji brandenburskiej z 1920 r. wynika, że w kościelnej wieży znajdowały się dwa dzwony z 1882 r., wykonane przez braci Urlichów z miasta Apolda w Turyngii (Niemcy). Jeden był o dolnej średnicy 0,58 metra, a drugi 0,66 metra. Oba dzwony posiadały napisy [7, s. 137, 181].
Il. 5 – Nowy kościół w Łęgowie (fot. Marek Maćkowiak, 2005 r.)
Nowy jednonawowy kościół wybudowano bardzo szybko, bo poświęcono go w 1930 r. w Święto Dziękczynienia, po ukończeniu żniw. Stary kościół stał na terenie cmentarza, natomiast nowy znalazł miejsce w tzw. „ogrodzie pasterskim”, w otoczeniu dwóch starych dębów. Na fundamenty nowego kościoła użyto kamieni polnych z fundamentów starej świątyni. Murowany kościółek otynkowano i pomalowano na żółty kolor. Wieżę wzorowano na starej, która znajduje się po stronie zachodniej. Pod nakryciem wieży po stronie północnej i południowej znajdują się okienka. Pod wieżą znajduje się przedsionek z ceglaną posadzką, a wewnątrz umieszczono drzwi na chór organowy i do wnętrza kościoła (do nawy). Ponadto przedsionek kościoła przedzielono dwiema niszami, gdzie w jednej z nich znajduje się dębowa pamiątkowa tablica poległych. Druga nisza była wówczas pusta. Nawa była pokryta ciemnobrązowym sklepieniem i drewnianą boazerią. Po obu stronach nawy stały dwa rzędy ławek. W prezbiterium, za ołtarzem, znajdowały się trzy okna witrażowe - środkowy witraż z postacią Chrystusa, a po obu stronach mniejsze witraże. Jeden z postacią apostołaPawła, a drugi Piotra. W kościele zamontowano ambonę i organy [8, s. 59-60].
Opracowano na podstawie:
[1] - Alexander Druncker, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der Ritterschaftlichen Grundbesitzer in der Preussischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus- Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, Band 16, Berlin 1857-1883,
[2] – praca zbiorowa, Zabytkowe parki województwa lubuskiego, Zielona Góra 2018,
[3] – Barbara Bielinis-Kopeć, Tadeusz Czwałga, Ewidencja parku zabytkowego w Łęgowie. gm. Sulechów. woj. lubuskie, Zielona Góra 1999,
[4] – Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[5] – Hans Böhm, Die Kirsche in Lang-Heinersdorf, [w:] Heimatkalender des Kreises Zuellichau-Schwiebus auf des Jahr 1930,
[6] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preuβischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[7] – F. Wolff, Die Glocken der Provinz Brandenburg und ihre Gießer, Berlin 1920,
[8] – Glaser, Die neue kirche in Lang-Heinersdorf, [w:] Heimatkalender des Kreises Zuellichau-Schwiebus auf des Jahr 1932.
