Ryc. 1 – Podział trzech dóbr rycerskich w Kruszynie. Fragment mapy z 1896 r.[1]
Wieś Kruszyna położona jest przy południowo-wschodniej granicy Sulechowa. Niemieccy kronikarze wiązali nazwę wsi z polskim słowem pniak = karcz i porównywali je do topograficznej nazwy wioska pniaków lub wykarczowanej wsi, tj. poręby leśnej. Z dawnych opisów wynika, że pierwotnie sulechowska osada powstał wśród lasów, gdzie teren wokół był sukcesywnie karczowany. W kronice Johanna Christopha Wilckena z 1753 r. możemy przeczytać: …ten las w zamierzchłych czasach był jeszcze rozleglejszy, sięgał od Krężoł (niem. Crummendorf) aż do Kruszyny (niem. Krausche), od Obłotna (niem. Oblat) aż do ceglanej stodoły, gdzie rozciąga się mała i wielka łąka panów, i wszędzie była głębia bez dna, gęsty i dziki las, w ten sposób można uzyskać prawdziwe pojęcie o okolicy, gdzie dzisiaj stoi miasto Sulechów (niem. Züllichau) [2 , s. 2]. Do momentu podpisania tzw. pokoju w Kamieńcu Ząbkowickim 20 września 1482 r., kończącego wojnę o sukcesję głogowską, obszar wraz z Sulechowem znajdował się w granicach Księstwa Głogowskiego. Potem miasto z okolicznymi wioskami przeszło pod panowanie brandenburskie. Stąd karczowisko (znajdujące się obok miasta) - z racji trudnej wymowy dla Niemców, stało się po przestawieniu samogłoski -a ze spółgłoską –r i dodaniem sufiksu, fonetycznym Kar(cze)usche = Krauschow [3, s.107; 4, s.44]. Z historycznych źródeł dowiadujemy się, że nazwę wsi pisywano jako: Krawsche (1501 r.), Kruszyna (1587 r.), Krausche (1759 r.), Krautsche (1789 r.), Krauschow (1876 r.) [5, s. 62]. W sulechowskich kronikach M. Georgia Bruchmanna z 1665 r. i Johanna Christopha Wilckena z 1753 r. znajdujemy nazwę wsi Krausche [2, s. 2; 6, s. 23].
Ryc. 2 – Herb rodu von Möstich [7, tablica 69]
Jeden z najstarszych śladów dotyczący właścicieli majątku w Kruszynie możemy odnaleźć w Leksykonie szlachty Monarchii Pruskiej z 1854 r. Znajduje się w nim zapis mówiący o tym, że w 1468 r. niejaki Möstich (Mestich, Möstchen, Möstichen) - nazywany również Wischenau, Wuscho lub Mustign - był jego właścicielem. Ród ten pieczętował się herbem, w którym na srebrnym tle znajdował się bezskrzydły, czarny gryf z rybim ogonem [8, s. 121-122].
Ryc. 3 - Herby rodu von Troschke w klępskim kościele. (foto Marek Maćkowiak)
W 1926 r. Gustaw Zerndt zapisał, że wieś podzielona była na trzy dobra szlacheckie. Jeden z udziałów w 1565 r. miał członek rodziny von Troschke. Zerndt przypuszcza, że przedstawiciele rodu v. Troschke, będąc właścicielami dóbr w Podlegórzu i Trzebiechowie, zarządzali Kruszyną jako folwarkiem [4, s. 44]. W Wielkim i powszechnym atlasie herbów Johanna Ambrosiusa Siebmachera - Szlachta księstwa pruskiego (tom 3) Troschke to stary słowiański ród szlachecki, zasobny w znaczne ziemskie dobra. Posiadał on majątki ziemskie na Śląsku, Dolnych Łużycach, Księstwie Krośnieńskim i Nowej Marchii. Jego główne posiadłości były m.in. w Klępsku, Okuninie oraz Trzebiechowie. Z tego rodu służyło w armii pruskiej aż czterech generałów. W herbie rodowym na czerwonym tle znajdowała się strzała, a nad nią umieszczony był pólksiężyc w pozycji poziomej, chociaż niekiedy półksiężyc znajdował się pod strzałą [9, s. 417].
Ryc. 4 - Herby rodu von Unruh [10]
Nie jest to do końca oczywiste, ale prawdopodobnie w XVI wieku majątek w Kruszynie podzielono na części. W Księdze Landu Marchii Brandenburskiej i margrabiostwa Dolnych Łużyc z 1856 r. podano, że w 1583 r. Niclaws von Tzchirniwitz podczas przeglądu jeźdźców wyjaśniał, że nikt z jego przodków nie służył z folwarku w Kruszynie. Podobny obowiązek wystawiania jednego konia z dobrze uzbrojonym jeźdźcem spoczywał na Bastianie von Unruh z Kruszyny. Ponadto z księgi tej dowiadujemy się, że folwark nadano rodowi von Troschke’ów za czasów dojścia do władzy nowego księcia elekcyjnego (niestety nie wymienionego z imienia). Natomiast Bastian i Nickel, przedstawiciele rodu von Unruh, synowie Nickela von Unruha, złożyli władcy tych ziem hołd i otrzymali 18 października 1644 r. lenno w Kruszynie. Ten lenny udział należał wcześniej do Zchirnewitza (Tzchirniwitz), ze względu na zadłużenie został przejęty przez miasto Sulechów [11, s. 763]. W Leksykonie szlachty monarchii pruskiej podaje się, że ród von Unruh (Unruhe, Unrug) posiadł herb, w którym czerwony lew znajdował się na złotym tle. Dobra w Kruszynie należały do tego rodu we wymienionym już 1644 r. oraz 1710 r. [12, s. 45]. Ponadto w Leksykonie szlachty monarchii pruskiej możemy odnaleźć również przedstawicieli rodu Slieben (Sliwen, Slivin) posiadał w 1587 r. majątek w Kruszynie. W Prusach linia z tego rodu otrzymała tytuł hrabiowski 19 września 1786 r. [8, s. 375-376]. Innym z wymienionych w tym opracowaniu rodzin mających swój udział w kruszyńskim majątku w 1588 r. jest ród Naumann (Neumann). Jedna ze znanych osób tego rodu to Franz von Neumann, który w latach 1565-1569 był mistrzem zakonu joannitów w Słońsku (niem. Sonnenburg) [8, s. 138]. Ponadto wspomniany Leksykon podaje jako właścicieli jednej z części kruszyńskich dóbr także rodzinę von Diebitschów. W herbie tego rodu na złotym tle znajdowały się trzy czarne skrzydła. W prowincji brandenburskiej dobra rycerskie w Kruszynie posiadali oni w 1745 r. [13 , s. 166].
Ryc. 5 – Dwór w majątku – Kruszyna B (zbiory autora)
Wspomniany wcześniej udział Zchirnewitza zgodnie z tabelą gruntów nazywany był Kruszyna B. Później majątek ten stanowił dobra rodu Bone’ów, który wywodził swój ród od Vitusa Bonego, podskarbiego i burmistrza w Berenburgu (miasto w Niemczech, kraj związkowy Dolnej Saksoni, powiat Diepholz). Wspomniany pierwszy właściciel części Kruszyny to Johann Bone (1573-1625), radca księcia elekcyjnego do spraw dworu i sądownictwa w Krośnie Odrzańskim (niem. Krossen). Księga Landu Marchii Brandenburskiej i Margrabiostwa Dolnych Łużyc z 1856 r. podaje, że dział w Kruszynie należał do Bone od 270-280 lat. Podaje się w niej, że w 1853 r. właścicielem Kruszyny B w latach 1668-1729 był Johann Friedrich Bone, urzędujący wówczas burmistrz, poczmistrz i poborca akcyzy, jak i zarządca izby celnej w Sulechowie. Natomiast Friedrich Wilhelm Bone, skarbnik, poczmistrz, poborca akcyzy i doradca do spraw wojny i majątków ziemskich, w 1733 r., wykupił majątek za 3.800 talarów, w drodze przymusowej licytacji dóbr dłużnika (subhastacji) . Z kolei w 1763 r. F. W. Bone pozostawił Kruszynę swemu synowi, doradcy do spraw wojny, Alexandrowi Bonemu [11, s. 764].
W części majątku Kruszyna B do dzisiaj zachował się dwór z 1816 r., który wybudowano na planie prostokąta w stylu klasycystycznym. Jest budynkiem parterowym, murowanym, podpiwniczonym, z przybudówką powstałą na początku XX w. Dwór nakryty jest dachem dwuspadowym, naczółkowym. Wejście do budynku od strony południowej poprzedzają jednobiegowe schody, a dalej prowadzi portyk (ganek) o sześciu kanelowanych (żłobkowanych) kolumnach, o głowicach wzorowanych na doryckich. Dawniej w dachu, od strony ganku, znajdowało się wolne okno w jego połaci (Ryc. 5). Dzisiaj już nie istniejące. Po 1945 r. użytkowany był przez PGR, później było w nim przedszkole, które z czasem zamieniono na mieszkania [14, s. 118; 15, s. 177]. Obecnie jest wyremontowany i użytkowany przez prywatną spółkę.
Ryc. 6 – Dwór w majątku – Kruszyna A (zbiory autora)
Z kolei na temat historii części Kruszyny A nie są dostępne źródła. Udział ten nazywany był udziałem Langego, ponieważ pod koniec XVIII w. za cenę 18.000 talarów kupił go urzędnik podatkowy Lange. Od 1838 r. majątek oddano w dzierżawę za 1.500 talarów. W 1853 r. właścicielką tej części była córka wspomnianego Langego, która po mężu nazywała się Kubale [11, s. 764].
Dworek w Kruszynie A założony na planie podkowy z niewielkimi skrzydłami wysuniętymi do przodu względem korpusu głównego budynku, pośrodku których był mały ganek. Budynek zamknięto dachem mansardowym, składającym się z dwóch pochyłych części, obejmujących poddasze i znajdujące się w nim pomieszczenia. Wokół dachu poddasze doświetlono lukarnami posiadającymi osobne daszki i wiążącymi się połacią dachową. Część okien posiadała drewniane skrzydła okienne mocowane do futryn okiennych, otwieranych na zewnątrz.
Ryc. 7 – Pałac w majątku –Kruszyna C (foto Tomasz Rybarczyk, 2019)
Natomiast alodialny (dziedziczny, nie lenny) majątek rycerski Kruszyna C przynajmniej od początku XVII w. był w posiadaniu mieszczańskiej rodziny Steinbart z Sulechowa. Dziedziczony był zarówno w linii męskiej, jak i żeńskiej. Jednak i tu brakuje bliższych źródeł na temat właścicieli. Wśród nich wymienia się radnego do spraw wojny Wilkego i wdowę po nim, z domu Wichtingshausen. Dalej wymieniana od początku XVIII w. aż do 1828 r. żona profesora i inspektora sierocińca Carla Ottona Lobacha, z domu Wilke. I wreszcie w 1843 r. i 1851 r. wymienia się Augustę Wilhelminę Henriettę, wdowę po dyrektorze Steinbarcie, z domu Hoyell. Potem wymienia się ich syna Augusta Steinbarta. Majątek ten posiadał 8 mórg winnic, dający czysty dochód w wysokości 830 talarów [11, s. 764]. Według Gustava Zerndta w 1926 r. Kruszyna C była w posiadaniu rodziny Hanow [4, s. 44]. Natomiast Arthur Splittgerber zapisał, że w 1927 r. właścicielem jest dr Georg Rahm [3, s. 107].
Pałac w majątku Kruszyna C zbudowany na przełomie XVIII i XIX w. zachował się w bardzo dobrym stanie. W latach 2018-2019 został odrestaurowany przez urząd miejski w Sulechowie. Obecnie znajduje się w nim Centrum Usług Socjalnych. Jest to parterowy, murowany, klasycystyczny i wysoko podpiwniczony budynek. Założono go na planie podkowy, ze skrzydłami od strony południowej, gdzie znajduje się pozostałość parku pałacowego. Od strony północnej pałacu znajduje się wysunięta z lica elewacji część budynku zwana ryzalitem. Część główną budynku zamyka od góry dach czterospadowy, skrzydła nakrywa dach trójspadowy, a ryzalit dach dwuspadowy. Wejście pałacowe z reprezentacyjnymi schodami znajduje się od strony południowej [14, s. 117-118; 15, s. 178].
Opracowano na podstawie:
[1] - strona internetowa MAPSTER, http://igrek.amzp.pl/TK25_3959 z dnia 3.06.2020,
[2] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[3] - Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[4] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[5] - Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowe powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[6] - M. Georgio Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665 r.,
[7] – Johann Ambrosius Siebmacher, New Wappenbuch Wappen des Kaisers und Königs des Heiligen Römischen Reiches, 1605,
[8] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 2 L-S, Berlin 1854,
[9] - dr Otto Titan von Hefner, J. Siebmachers grosses und allgemeines Wappenbuch: Der Adel des Königreichs Preußen, Nürnberg 1857,
[10] - Leonhard Dorst, Schlesisches Wappenbuch oder die Wappen des Adels im Souverainen Herzogthum Schlesien der Grafschaft Glatz und der Oberlausitz, Bd. 1-3, Görlitz 1847,
[11] - dr Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856,
[12] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 3 T-Z, Berlin 1855,
[13] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 1 A-K, Berlin 1854,
[14] – Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[15] - Stanisław Kowalski, Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
