W Roczniku Towarzystwa Historycznego Nowej Marchii z przełomu lat 1718/1719 możemy znaleźć informację, że we wsi Krężoły mieszkało 9 gospodarzy (niem. Bauern), z których 5 miało ziemię wielkości 2 ha każdy, a 4 wielkości 1 ha każdy. Byli to: Jeremias Christian Reimann, Michel Bieze, Michel Fechner, Christian Henschel, Christian Wustmann, Friedrich Klembcke, Hans Günter, Friedrich Goldbach, Jürgen Werner. Ponadto we wsi mieszkało 12 zagrodników (niem. Gärtner): wdowa po Bartelu Rauem, Michel Pappelbaum, Michel Kirsch, Zacharias Bruntzell, Kaspar Weyder, Hans Schultze, Michel Graßmann, Christian Muchner, Michel Donat, wdowa po Christophie Schultzem, Michel Zillmann, Martin Hoffmann i półzagrodnik Jürgen Rudolph. Wszystkie gospodarstwa były zajęte (1714 r.). Pola podzielone były na trzy części i były „przeciętnej” jakości. Pastwisk było mało, a bydło było karmione głównie w oborach. Na paszę koszono trawę z łąk, a wosku pszczelego pozyskiwano mało. Miasto Sulechów założyło we wsi wyszynk, kupiony alkohol wypijano na miejscu. We wsi było jeszcze 2 zagrodników (niem. Bündner) - Hans Schwartz, Martin Schwartz oraz 9 tzw. komorników (niem. Hausleute), tj. osoby „mieszkające komorą” u gospodarzy, zagrodników lub chałupników, które za pożywienie i izbę do zamieszkania wykonywali rozmaite prace polowe i domowe u właściciela. Komornikami (pozbawionymi perspektyw na dorobienie się) byli: Christoph Kahrt, Stf. Keck, Michel Schwade, Adam Geschmer, Hedwig Kay (miał posag), Balzer Donath, Georg Ebert (z zięciem). W Krężołach rezydował kowal Christoph Teichert, a Michel Klenk parał się wypasem świń i gęsi. Na początku XVIII w. roczny plon z łana chłopskiego wynosił m.in. 7 szefli (niem. Scheffel) pszenicy, 23 szefle owsa, 1 1/4 szefla wyki, 7 garnców (niem. Metze) lnu i konopi, 7,5 garnca prosa. W roczniku podano również, że do wsi Krężoły należał folwark Brand [1, s. 82; 2].
Il. 1 - Dwory w Krężołach (Crummendorf). Z lewej dwór Steinbachów, z prawej dwór Berhnardich [3]
Z kolei Statystyczno-topograficzny opis Marchii Brandenburskiej z 1809 r. podaje, że wówczas cześć wsi Krężoły (niem. Crummendorf) należącą do miasta zamieszkiwało 9 wolnych chłopów (niem. Ganz-Bauern), 5 wolnych zagrodników (niem. Ganz-Kossäten), 9 zagrodników (niem. Bündner), 1 komorników (niem. Einlieger) – a kowal był tylko jeden (niem. Schmiede). Z kolei część stanowiącą własność szlachecką zamieszkiwało 2 wolnych chłopów, 7 wolnych zagrodników, 5 zagrodników, 6 komorników. Powierzchnia zadrzewień wynosiła zaledwie 100 mórg [4]. Tak zwanych ognisk domowych (nim. Feuerstellen; pol. dymów) w Krężołach było 26 w części urzędowej (mieszkańców 151 ) i 16 w części szlacheckiej (z 85 mieszkańcami). Część urzędowa wynosiła 15 „kopyt”, a majątek zajmował 1 3/4 „kopyta”. Kopyto było odpowiednikiem łana, gdzie jeden łan brandenburski wynosił ok. 17,02 ha, czyli około 30 mórg). Wierni przynależeli do kościoła i kościelnego inspektoratu sulechowskiego [5, s. 330].
Il. 2 - Karczma „Grünen Baum” Emila Schwocha w Krężołach (zbiory prywatne)
Kilkadziesiąt lat później w Topograficzno-statystycznym przeglądzie rejencji frankfurckiej z 1844 r. podano informację, że część Krężoł należąca do domeny urzędu w Sulechowie posiadała miejski wiatrak, który był wynajmowany gospodarstwom rolnym należącym do tej części miasta. Znajdowały się tam 33 budynki mieszkalne i według spisu z 1840 r. mieszkało w nich 264 osób. Natomiast w części szlacheckiej, należącej wówczas do rodziny Bernhardi, znajdowało się 20 budynków mieszkalnych, zajmowanych przez 128 osób. Również i tutaj osobno został wymieniony folwark Brand, nazywany Crummendorf, w którym znajdowały się 3 budynki mieszkalne z 17 mieszkańcami. Folwark należał do Królewskiej Kompanii Handlu Morskiego w Berlinie (niem. Königl. Seehandlung zu Berlin) [6, s. 239]. Założona ona założona z inicjatywy Fryderyka Wielkiego 14 października 1772 r. w Berlinie pod nazwą „Generaldirektion der Seehandlungs-Sozietät” i zajmowała się m. in. handlem solą i woskiem [7, s. 529].
W kolejnym opracowaniu zatytułowanym Ogólna księga adresowa dóbr szlacheckich i ich właścicieli w Rzeszy z 1879 r., kiedy właścicielem dóbr był Franz Erdmann Otto Bernhardi, jest zapis, że całkowita wielkość majątku Adlig Crummendorf wynosiła 181,90 ha, w skład której wchodziły pola (107,20 ha), łąki (20,90 ha), pastwiska (15,10 ha), lasy (38,70 ha). Majątek przynosił dochód netto 1683,60 marki. W majątku funkcjonowała cegielnia [8, s. 218-219].
Il. 3 – Krężoły po 1945 r. [9, s. 159]
Pod koniec XIX w. w Podręcznej księdze własności ziemskiej Rzeszy Niemieckiej dla prowincji brandenburskiej z 1896 r. dowiadujemy się, że dobra szlacheckie Adlig Crummendorf zajmują wówczas obszar 182 ha, w skład którego wchodzą pola wraz z ogrodami (141 ha), łąki (21 ha), pastwiska (15 ha), lasy (5 ha). Właścicielami nadal była rodzina Bernhardich. W księdze podano również informacje o domenie królewskiej Amt Crummendorf, tym razem z folwarkami Birk i Riegel. Całkowita wielkość tej domeny wynosiła 7 629 ha. W jej skład wchodziły pola wraz z ogrodami (416 ha), łąki (63 ha) i lasy (10 ha) - jej właścicielami stała się rodzina Steinbachów [10, s. 136-137].
Il. 4 – Krężoły po 1945 r. [8, s. 159]
W Księdze adresowej powiatu sulechowsko-świebodzińskiego na 1912 r. odnotowano, że w 1905 r. w części Adlig Crummendorf mieszkało 147 osób, a w 1910 r. już 153 osoby. Z których w 1905 r. 135 było ewangelikami, a 12 katolikami. Natomiast w 1910 r. 145 było ewangelikami i 8 katolikami. Nadzór nad tą częścią sprawował naczelnik urzędu Wilhelm Gamp, radca rządowy pobliskiego Obłotna (niem. Oblath), inspektorem majątku był Wilhelm Hoffmann, a wójtem był Hermann Igang. Właścicielem majątku był wtedy starosta Karl Bernhardi. Spośród wolnych chłopów wymienia się Wilhelma Irganga a z wolnych zagrodników Augusta Schulza i Hermanna Spetzke'go. Z kolei dla części urzędowej Amt Crummendorf podano, że w 1905 r. mieszkały tam 434 osoby, a w 1910 r. 401 - z których w 1905 r. 42 było katolikami, a 392 ewangelikami. Z kolei w 1910 r. 49 było katolikami a w 1910 r. 352 ewangelikami. Również i tutaj nadzór sprawował radca rządowy Wilhelm Gamp z Obłotna, a Hermann Hirthe był wójtem. Zarządcą dóbr był Emil Bischoff, dzierżawca domeny, a Max Schiller był inspektorem dóbr. W majątku znajdowała się gorzelnia, którą kierował Karl Jensch. We wsi nauczycielami byli Ernst Hoffmann i Georg Matthes. Spośród wolnych chłopów wymienieni zostali: Ernst Decker, Stanislaus Glowacki, Gustav Kluge, Hermann Kühn, Gotthold Lange, August Magasch, Hermann Meier, Wilhelm Pälchen, Reinhold Schön, Wilhelm Unger. Wolnymi zagrodnikami byli: Heinrich Jandrig, Heinrich Kühn, Ernst Mattner. Emerytem był Wilhelm Meier, właścicielem karczmy Emil Schwoch, piekarzem Karl Jaensch, kowalem Rudolf Wiesenthal, a kołodziejem Heinrich Kirsch. Obie części wsi podlegały sądowi okręgowemu w Sulechowie i pod sulechowski urząd pocztowy [11, s. 196].
Opracowano na podstawie:
[1] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, 1928 Heft 5 T.3,
[2] – Szefel w XVIII wieku był jednostką miary materiałów sypkich, jak zboża i mąki. Obowiązywał do 1871 r. - 1 Scheffel = 16 Mentzen [w:] Brockhaus Coversations Lexikon, Leipzig 1887, t. 16, s. 703,
[3] - strona internetowa https://zamkilubuskie.pl/krezolykrummendorf/ z dnia 31.01.2023,
[4] - Morga to historyczna niemiecka jednostka powierzchni gruntów od XIII w. Morg (albo morga) z niem. Morgen - ranek, jutrzyna. Jest to obszar ziemi, jaką jeden człowiek może w ciągu dnia skosić lub zaorać od rana do południa. Rozmiary morgi były rozmaite. Jedna morga reńska jako miara podstawowa = 180 prętów kwadratowych = 2553,21 m2, a od 1884 r. w Cesarstwie Niemieckim,
[5] - Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: für Statistiker, Geschäftsmänner, besonders für Kameralisten, Berlin 1809,
[6] - Topographisch-statistische Uebersicht des Regierungsbezirks Frankfurt a. d. O., Frankfurt a. d. O. 1844,
[7] – praca zbiorowa, Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701-1806), Poznań 2010 oraz strona internetowa https://de.wikipedia.org/wiki/Seehandlungsgesellschaft z dnia 20.01.2023 r.,
[8] - E. Ellerholz, H. Lodemann, H. von Wedell, General Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer im Deutschen Reiche. I. Das Königreich Preussen, I. Lieferung, Die Provinz Brandenburg, Berlin 1879,
[9] - Lothar Meißner, Untergessener Kreis Züllichau-Schwiebus in alten und neuen Bildern, Frankfurt am Main 1992,
[10] - Paul Ellerholtz, dr E. Kirstein, dr Trang Müller, W. Gerland, Georg Volger, Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. I. Das Königerreich Preussen, Provinz Brandenburg, Berlin 1896,
[11] - Adreβbuch für die Städte Schwiebus und Liebenau mit Berückschitigung der Stadt Züllichau und der Dörfer im kreise Züllichau–Schwiebus, Schwiebus: Reiche 1912.
