Zanim folwarki Birk (Suchawa – [1, s. 86] i Riegel (Radlin – [1, s. 129]) stały się częścią majątku Krężoły (niem. Crummendorf) były one odrębnymi własnościami ziemskimi – gospodarstwami nienależącymi do domeny sulechowskiej. W Księdze ziem Marchii Brandenburskiej z 1856 r. podano, że właścicielem folwarku Riegel w 1583 r. był Hans Neümann. Całkowita wielkość jego folwarku wynosiła 583 mórg, z czego pola zajmowały 499 morgi, a łąki 52 morgi [2, s. 759-760]. O własności tego folwarku jest mowa w sulechowskiej kronice Johanna Christopha Wilckena. Odnotowano w niej, że w 1621 r., kiedy burmistrzem Sulechowa był Matthäus Jentsch, H. Neümann sprzedał miastu folwark Riegel - „i to za nowe pieniądze, które były wówczas w obiegu” [3, s. 128].
Il. 1 – Na północ od Sulechowa (niem. Zullichau), od prawej, folwarki Birck (pol. Suchawa) i Riegel (pol. Radlin) [4]
W 1715 r. Rigel jako własność Urzędu Królewskiego w Sulechowie został wydzierżawiony braciom Hansowi i Christianowi Hoffmannom, mieszkańcom Sulechowa zajmującym się handlem. Folwark zamieszkiwało czterech zagrodników (niem. Gärtner) mających po hektarze ziemi. Byli to: Friedrich Bruntzel, wdowa Michaela Weiß, Michael Kützer, Hans Bruntzell. Mieli tylko zagrody o złej, „spalonej” ziemi, co roku siali jęczmień. Mogli swoje dwie krowy i sześć owiec wypasać na folwarcznej łące. Natomiast kobiety zarobkowały przędzeniem wełny dla sulechowskich sukienników [5, s. 84].
Na początku XIX w. (według Statystyczno-topograficznego opisu Marchii Brandenburskiej z 1809 r.) folwark Riegel należał do urzędu miejskiego w Sulechowie. Znajdowała się tam owczarnia i mieszkało czterech komorników (niem. Einliegern) - tj. chłopów nie posiadających ziemi i zabudowań, utrzymujący się z pracy najemnej we dworze. Jego areał wynosił 627 mórg i, co ciekawe, znajdował się tam młyn (zapewne wiatrowy). W folwarku było 5 tzw. dymów (niem. Feuerstellen), a w nich mieszkały 22 osoby [6, s. 333].
Il. 2 – Folwarki Rigel i Birck na mapie topograficznej Prus południowych z lat 1802-1803 [7]
Po trzydziestu pięciu latach z Topograficzno-statystycznego przeglądu okręgu administracyjnego Frankfurt nad Odrą z 1844 r. dowiadujemy się, że w Riegel znajdowało się już sześć budynków mieszkalnych. Ponadto według spisu z 1840 r. mieszkały w tam 42 osoby. Te „dobra rycerskie” - jak je wówczas kwalifikowano – należały do Królewskiego Towarzystwa Handlu Morskiego w Berlinie [8, s. 248].
Z chwilą przyznania Krężoł wspomnianemu już generałowi Friedrichowi Bogislawowi Emanuelowi Tauentzienowi von Wittenberg (1760-1824) te dawne dobra domenowe otrzymały status dóbr rycerskich (szlacheckich). Wówczas to w rejestrze rycerskim ówczesnego powiatu sulechowskiego figurują jako dobra rycerskie, m. in. Birk i Riegel [2, s. 760]. Z danych wynika, że znajdujących się w Księdze adresowej dworów, posiadłości i gospodarstw rolnych Prowincji Brandenburskiej z 1907 r. Rigel zajmowały obszar 143 ha. Na całość składały się grunty orne wraz z ogrodami (121 ha), łąki (3 ha), pastwiska (11,7 ha), tereny podwórzowe, ścieżki i inne z wodami (7 ha). Ze zwierząt gospodarskich było 5 koni, 41 sztuk bydła (w tym 11 krów) i 26 świń. Wówczas dzierżawcą był Herman Scherz. Najbliższym urzędem pocztowym i administracyjno-sądowym był Sulechów, a religijnym ewangelicki kościół w Sulechowie [9, s. 236-237].
Il. 3 – Folwarki Rigel i Birk na mapie topograficznej Prus południowych z 1938 r. [10]
W przypadku folwarku Suchawa (niem. Birk) informacji jest niewiele, a te, które są dostępne, to dane statystyczne. Według danych z Statystyczno-topograficznym opisie Marchii Brandenburskiej z 1809 r. była ona miejskim folwarkiem o areale 599 mórg. Znajdowała się tam owczarnia z domami robotników rolnych bez własnej ziemi (niem. Einligerhause, 19 osób), którzy zajmowali 2 budynki tzw. „ogniska domowe” (Feuerstellen) [6, s. 329]. W opublikowanych danych w Topograficzno-statystycznym przeglądzie okręgu administracyjnego Frankfurt nad Odrą z 1844 r. występuje jako majątek szlachecki (niem. Rittergut – dosłownie: majątek rycerski). Były tam nadal dwa budynki mieszkalne zajmowane przez 14 osób (wg spisu z 1840 r.). Mężczyźni mobilizacyjnie podlegali do Lanwehry 12. regimentu , 1. batalionu [8, s. 238]. Z kolei w Księdze ziem Marchii Brandenburskiej z 1856 r. podano, że areał folwarku Birk wynosił 583 morgi, z czego 499 mórg to pola, a 52 morgi to łąki. Wówczas należał on do Królewskiej Kompani Handlu Morskiego (niem. Königl. Seehandlung Societët). [2, s. 759].
Opracowano na podstawie:
[1] – Wojciech Pasterniak, Hieronim Szczegóła, Słownik nazw geograficznych Ziemi Lubuskiej (województwo zielonogórskie), Zielona Góra 1963 r.,
[2] – Heinrich Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19. Jahrhunderts; oder geographisch-historisch-statistische Beschreibung der Provinz Brandenburg, Band 3, Brandenburg 1856,
[3] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[4] - Carte von dem Zullichauschen Creise Verzeichnet im Jahre 1773, G.O. Schultze Kart. N 7035/20, Statsbibliothek zu Berlin, Goswien Othmar Schultze (1725-1785),
[5] - Paul Schwartz, Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, 1928 Heft 5 T. 3,
[6] - Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Bd., die Neumark Brandenburg enthaltend Band 3 von Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: für Statistiker, Geschäftsmänner, besonders für Kameralisten, Berlin 1809,
[7] – A2. Special Karte von Südpreussen: mit Allergrösster Erlaubniss aus der Königlichen grossen topographischen Vermessungs-Karte, unter Mitwürkung des Directors Langner autorstwa Davida Gillyego z lat 1802-1803, wydana w Berlinie, sygn. oryginału: K 159, zbiory Biblioteki Cyfrowej Uniwersytetu Łódzkiego,
[8] – Topographisch-Statistische ubersicht des Regierungsbezirks Frankfurt a. d. O Aus amtlichen Quellen zusammengestellt, Frankfurt a. d. O. 1844,
[9] - Landwirtschaftliches Adressbuch der Rittergüter, Güter und Höfe der Provinz Brandenburg, Stettin 1907,
[10] - strona MAPSTER, 11797882 @ Deutsche Karte 1:50 000 (Ostdeutschland) cięcie KDR100 /1939
