Il. 1 – Folwarki Krężoły (Vorw: Crumdorff), Vorw: Birck, Vorw: Riegel koło Sulechowa (Zullichau) na mapie z 1773 r. [1]
Początkowo wieś Krężoły, jak wynika ze starej mapy powiatu sulechowskiego z 1773 r., była folwarkiem nazywanym Crumdorff [1]. Z kolei z Księgi ziem Marchii Brandenburskiej możemy się dowiedzieć, że późniejsza wieś występowała pod dwiema zamiennymi nazwami – Brand lub Krummendorf [2, s. 759]. Folwark Krężoły usytuowano opodal bagnistego terenu zajmującego około 56 ha ziemi, który porośnięty był ogromnymi olchami, pełnego chaszczy i zarośli – nazywanego jeszcze w 1623 r. Haag [1; 2, s. 759; 3, s. 1]. Po założeniu początkowo miasta przez olszynę wyrąbywano drogę. Jednak ze względu na to, że była zbyt bagnista, mieszkańcy „założyli most z bali drewnianych, który biegł od Crummendorf do Bramy Pasterskiej i funkcjonował jeszcze przez długi czas z powodu trudnego do przejścia terenu” [3, s. 3]. Zarówno regionalista Gustav Zerndt, jak i superintendent Arthur Splittgerber w swoich historycznych opracowaniach wywodzą nazwę Krężoł od słowa cremero, przyrównując je do niemieckiego słowa Randdorf (pol. skraj, krawędź, kraniec). Co znaczyło, że miejscowość była wsią na skraju miasta Sulechowa (am Rande der Stadt Züllichau) [4, s. 43; 5, s. 107]. Natomiast Iwona Żuraszek-Ryś uważa, że nazwa wsi jest wieloznaczna i jest dzierżawczą nazwą prymarną pluralną od nazwy osady Krężoły lub nazwą kulturową pluralną od wyrazu pospolitego krężoł (tj. górnej części kądzieli, na którą się nawija len). W różnych opracowaniach miejscowość nazywano: Krumdorf (1759), Crumdorf (1773), Krumendf (1789), Crummdorf (1823), Brand oder Krummendorf (1856), Crummendorf (1878), Crummendorf Adlig. i Crummendorf Amt. (1912), czy też Adlig-Crummendorf/ Adlig. Krummendorf i Amt-Crummendorf/ Amt. Krummendorf (1912-1938) [1; 6, s. 61-62; 7, s. 330].
Il. 2 – Wieś Krężoły (niem. Krummendorf) z podziałem na część szlachecką (Adlig) i urzędową (Amt) na fragmencie mapy wydanej w 1896 r.[8]
Nazwę wsi Krężoły możemy odnaleźć m. in. w sulechowskiej kronice M. Georgia Bruchmanna. Wieś była siedzibą Matthiasa von Seefelda (1603). Po śmierci Matthiasa lenno przypadło Christianowi v. Seefeldowi, który studiował we Frankfurcie. Był on również członkiem tzw. rady starszych landu w okręgu sulechowskim. Również i on miał „siedzibę” w Crumdorff. Kronikarz wyjaśnia, że Seefeldów było trzech, byli oni braćmi - tj. wspomniani Matthias, Christian oraz Johannes. Mieszkali w Cromdorff (pol. Krężoły) i Krausche (pol. Kruszyna). Autor wyjaśnia również, że rodzina pochodziła z niemieckiego Hammer (pol. Kuźniczyska), z okręgu wrocławskiego [9, s. 22-23]. Ponadto w Leksykonie szlachty marchii pruskiej z 1856 r. znajduje się informacja, że miejscowość Crummendorf należała do rodziny Seefeld (Sehefeldt) w latach 1600 i 1653. Herb rodowy to tarcza o srebrnym polu, na niej zielony, ułożony ukośnie konar z trzema liśćmi i w dolnej części z obciętymi gałęziami [10, s. 433].
Również w tym opracowaniu podano, że w 1640 r. Crummendorf należała do rodziny Schenkendorf (Schenk) [10, s. 361]. Jak wynika z podanej informacji w Nowym ogólnoniemieckim leksykonie szlachty z 1868 r., ród Schenckendorfów był starą szlachtą zamieszkującą Dolne Łużyce, Śląsk, Brandenburgię i Prusy Wschodnie. Według autora opracowania siedzibą ich była miejscowość Schenckendorff koło Guben. Ród i był wymieniany w dokumentach już w 1315 r., posługiwał się herbem, w którym na srebrnym polu jest uniesiony czerwony byk [12, s. 145].
Il. 3 – Herb rodu Schenkendorf [11]
Jak wynika z Rocznika historycznego Nowej Marchii, w 1715 r. wieś (folwark) była już podzielona na dwie części. Pierwsza część o areale 21,3 ha należała do Urzędu Królewskiego w Sulechowie, którą zarządzał Jeremias Christian Reimann. Druga - wielkości 5,25 ha - do wdowy po Reimannie, Anny Kathariny. Mieli oni czterech synów - Jeremiasa Ludwiga (faktora solnego z Sulechowa), Joachima Ernsta (inspektora faktorii solnych w okręgu słońskim, krośnieńskim i sulechowskim), trzeciego (niewymienionego z imienia) syna – inżyniera, posiadacza miejscowości Ławy w powiecie myśliborskim (niem. Brügge, Kr. Soldin) oraz Johanna Wilhelma z Kruszyny (niem. Krauschow), emerytowanego chorążego armii niemieckiej [13, s. 82].
Il. 4 – Z lewej Tauentzien w 1813 roku na grafice wykonanej przez Hermanna Scherenberga
w 1863 roku [14], z prawej Christian von Rother (1778-1849) [15]
W 1814 r. król Fryderyk Wilhelm III Pruski (1770-1840) część majątku w Krummendorf, należącego do Urzędu Królewskiego, przyznał generałowi piechoty, hrabiemu Friedrichowi Bogislawowi Emanuelowi Tauentzienowi von Wittenberg (1760-1824). Była to nagroda za zasługi wojenne m.in. w bitwie pod Großbeeren (23.08.1813 r. w Brandenburgii), Dennewitz (6.09.1813 r. k. Berlina) oraz w zdobyciu twierdz w Torgau (26.12.1813 r.), w Wittenbergii (12-13.01.1814 r.) i w Magdeburgu (24.05.1814 r). W 1830 r. zadłużony majątek w Krężołach nabył Christian Rother (1778-1849), królewski komisarz i szef Towarzystwa Handlu Morskiego (Seehandlung Societät) [2, s. 758]. W Podręcznej księdze nieruchomości Cesarstwa Niemieckiego z 1896 r. odnotowano, że właścicielem Amt Crummdorf jest Steinbach [16, s. 136]. Z opracowania G. Zerndta z 1926 r. wynika, że na początku XX w. domeną urzędową zarządzał Wilhelm Gamp z Obłotna (niem. Oblath) [4, s. 196].
Il. 5 – Herb hrabiego Tauentzien von Wittenberg [17]
W przypadku części szlacheckiej Krężoł (niem. Adlig Krummendorf) u A. Splittgerbera możemy odnaleźć krótką informację, że była ona ponad 200 lat w posiadaniu rodziny Bernhardich [5, s. 107]. Z Opisu statystyczo-topograficznego Marchii Brandenburskiej z 1809 r. wynika, że ówczesnym właścicielem Krężoł była rodzina Bernhardich, jednak bez podania tam imienia [7, s. 330]. W innym opracowaniu z 1896 r. ta rodzina Bernhardi (jako właściciele) wymieniona jest również bardzo ogólnie [16, s. 136]. Z kolei w Podręcznej księdze właścicieli ziemskich w rzeszy Niemieckiej z 1910 r. Adlig-Crummendorf należało do Friedericha Bernhardiego (1838-1916). Natomiast w 1927 r. jako właściciel wymieniony został Karl Bernhardi przez A. Splittgerbera [5, s.107].
Il. 6 - Friedrich Bernhardi, ok. 1906 [18]
Warto tutaj przytoczyć kilka informacji o Friedrichu Bernhardim, gdyż bardzo zasłużył się dla rozwoju przemysłu górniczego oraz warunków socjalnych i pracy na Górnym Śląsku (niem. Oberschlesien). Friedrich Bernardi urodził się 25.11.1838 w Adlig-Krummendorf. Studiował górnictwo i metalurgie w Berlinie i Clausthal. Początkowo pracował jako pomocnik i praktykant m. in. w kopalni w Waldenburgu. W 1869 r. zdał egzamin na asesora górniczego i najpierw pracował w kopalni Królowej Luizy w Zabrzu , potem w Inspektoracie Górniczym Königshütte i w Tiele-Winckler. Wreszcie w 1873 r. rozpoczął pracę w spółce górniczej Georg von Giesches Erben jako dyrektor kopalń i hut. Od 1884 r. do 1904 r. kierował spółką jako naczelny dyrektor. Rozwinął w firmie wydobycie, a jego działania okazały się dochodowe dla Gieschesog. Pełnił również funkcje wieloletniego przewodniczącego Górnośląskiego Związku Przemysłowców Górniczo-Hutniczych w Katowicach. Ponadto zasłużył się przy wydobyciu i wytopie rud cynku i ołowiu. Jednocześnie F. Bernhardi prowadził kampanię na rzecz polityki celnej i podatkowej Górnego Śląska, a także rozbudowy Odry, połączeń kolejowych oraz regulacji obrotów towarowych. Jego zaangażowanie społeczno-polityczne poprawiało warunki pracy i socjalne pracowników., a od około 1850 r. firma Giesche przekształciła się w duże przedsiębiorstwo przemysłowe. Budowano mieszkania robotnicze, wspólne umywalnie robotnicze, zakładano ogrody, parki i place zabaw dla dzieci. W 1904 r. F. Bernhardi nie mogąc dojść do porozumienia z właścicielami firmy, zrezygnował z pracy. Zmarł 4.02.1916 r. w Adlig-Krummendorf koło Sulechowa [19].
Opracowano na podstawie:
[1] - Carte von dem Zullichauschen Creise Verzeichnet im Jahre 1773, G.O. Schultze Kart. N 7035/20, Statsbibliothek zu Berlin, Goswien Othmar Schultze (1725-1785),
[2] – Heinrich Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19. Jahrhunderts: oder geographisch-historisch-statistische Beschreibung der Provinz Brandenburg, Band 3, Brandenburg 1856,
[3] – Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753,
[4] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[5] - Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[6] - Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowe powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[7] - Statistische-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg, Bd. 3, Berlin 1809,
[8] - strona internetowa MAPSTER, http://igrek.amzp.pl/TK25_3959 z dnia 3.11.2022,
[9] - M. Georgio Bruchman, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665 r.,
[10] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 2 L-S, Berlin 1856,
[11] - George Adalbert von Mülverstedt, Der abgestorbene Adel der Provinz Preussen, Nürnberg 1874,
[12] - Ernst Heinrich Kneschke, Neues allgemeines Deutsches Adels-Lexicon, Bd. 8 (Saackhen, Wailckhl v. Saackhen – Steinhauer zu Bulgarn.), Leipzig 1868,
[13] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, Heft 5, T. 3, Landsberg 1928,
[14] – Illustrirte Zeitung, Bd. 41 (1863), S. 212,
[15] – strona internetowa https://de.wikipedia.org/wiki/Christian_Rother z dnia 3.11.2022 r.,
[16] - Paul Ellerholz, dr E. Kirsteina, dr Trauga. Müller, W. Gerland i Georg Volger, Handbuch des Grundesitzes im Deutschen Reiche. I Das Königreich Preussen. I LIieferung: Provinz Brandenburg, Berlin 1896,
[17] - Julius Theodor Bagmihl, Pommersches Wappenbuch, Band 3, Seite 16; Tafel III, Stettin, 1843,
[18] – portret Friedricha Berhnardiego wykonany przez niemieckiego malarza Hugona Vogela,
[19] – strona internetowa https://kulturstiftung.org/biographien/bernhardi-friedrich-2 z dnia 3.11.2022 r. (Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen für Wissenschaft und Forschung) oraz strona internetowa https://pl.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Bernhardi z dnia 3.11.2022 r.
