Najstarszym zachowanym budynkiem w Klępsku jest kościół. Jest on prawdziwym skarbcem sulechowskiej historii i to nie tylko z racji zaliczenia go do „Pomników historii”, ale ze względu na zachowany wewnątrz wystrój. Z mocy rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy 15 marca 2017 r. kościół w Klępsku stał się (wraz z dawnym cmentarzem) pomnikiem historii na podstawie art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r. poz. 1446, z poz. zm.). W rozporządzeniu w § 1. możemy przeczytać - Uznaje się za pomnik historii „Klępsk – kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny”, położony w Klępsku, w gminie Sulechów, w województwie lubuskim.
Il. 1 – Ówczesny proboszcz w Klępsku ks. Olgierd Banaś podczas uroczystości wpisania
kościoła na listę Pomników Historii (Belweder, Warszawa 15.03.2017 r. - fot. Marek Maćkowiak)
W „Dziejach Archidiecezji Poznańskiej” brak jest bliższych informacji na temat parafialnego kościoła w Klępsku. Autor tego opracowania przypuszczał, że złażono go w XIII wieku [1, s. 485]. Podobne przypuszczenie przedstawił w 1926 r. klępski pastor Edward Grollmus w artykule „Stary wiejski kościół w Klępsku” [2, s. 45] oraz Friedrich Baudach „Chrzcielnica w kościele w Klępsku” [3, s. 59]. Obaj wiązali jego powstanie z osadnictwem zapoczątkowanym przez księcia śląskiego Henryka Brodatego (1165/1170 -1238). Stanisław Kowalski w opracowaniu „Zabytki województwa zielonogórskiego” podał, że pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1314 r. [4, s. 102]. Natomiast w kolejnym swoim opracowaniu „Zabytki architektury województwa lubuskiego” określił, że według badań dendrologicznych wschodniej i zachodniej ściany kościoła zbudowano je w latach 1329, 1340 i 1340 [5, s. 153]. Wspomniany pastor E. Grollmus zalicza klępską świątynię do jednych z najstarszych kościołów zrębowych razem z kościołami w Chlastawie (niem. Klastawa), Kalsku (niem. Kalzig), Łęgowie (niem. Langheinersdorf), czy w Kosieczynie (niem. Kuschten). Od zachodu budynku kościoła wybudowana została 26-m drewniana czworoboczna wieża. Jak podaje Grollmus, na jej szczycie znajduje się gałka z wiatrowskazem z 1657 r. Wieżę zbudowali mistrzowie Kaspar Schmied i Hans Herrmannze ze Smardzewa (niem. Smarsen koło Szczańca). Wykonano ją ręcznie z dębowego i sosnowego drewna połączonego bez użycia gwoździ i żelaznych taśm. Wieża powstała podczas wojny trzydziestoletniej, a według starego ustnego przekazu - „obcy żołnierze podpali jej wnętrze. Na szczęście pożar został szybko ugaszony, dzięki czemu kościół ocalał przed zniszczeniem” [2, s. 46].
Il. 2 – Kościół i cmentarz w Klępsku, przełom XIX i XX wieku (zbiory prywatne)
Od wschodniej strony wieży znajdują się pokryte gontem budynki nawy i prezbiterium. Jak podał Grollmus, ściana zachodnia i wschodnia nawy są pozostałościami średniowiecznej budowli. Ściany te obłożone są od zewnątrz deskami szalunkowymi, a od wewnątrz gliną i wapnem. Są to ściany konstrukcji zrębowej wykonane z mocnych świerkowych bali ułożonych jeden na drugim [2, s. 46]. Żaneta Cichosz podaje, że około 1581 r. nawa i prezbiterium powiększone zostały o przybudówki. W 1586 r. od południa dostawiono przedsionek ze schodami do empory, a w 1588 r. od północnej strony prezbiterium dobudowano murowaną zakrystię z emporą w drugiej kondygnacji. Pod zakrystią znajduje się krypta, jako miejsce pochówku, sklepiona kolebkowo (tzw. sklepienie beczkowe). Przebudowa kościoła trwała do 1614 r. W elewacji południowej wykonane zostały okna w układzie dwupoziomowym, co pozwoliło na montaż empor [6, s. 3]. Z kolei we wschodniej drewnianej ścianie kościoła znajduje się okno szczelinowe. Nazwa i prezbiterium mają dach dwuspadowy [4, s. 102]. Ponadto z opracowania F. Wolffa „Dzwony w prowincji Brandenburgii i ich ludwisarze” możemy dowiedzieć się, że w 1920 r. w wieży kościelnej wisiały dzwony - jeden określony jako średniowieczny (o dolnej średnicy dzwonu 60 cm) i drugi z 1443 roku (o dolnej średnicy dzwonu 90 cm). Ten drugi ma zdobienia i napis [8, s. 136].
Il. 3 – Późnogotycki ołtarz w kościele w Klępsku (fot. – M. Maćkowiak, 2012 r.)
Wnętrze kościoła wyróżnia się bogatym renesansowym wystrojem późnogotyckiego ołtarza. Ten rzeźbiony tryptyk ze starą figurą Madonny z Dzieciątkiem (koronowanych przez dwa anioły) pochodzi z pierwszej połowy XIV w. W piśmie Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z 22.03.2013 r., skierowanym do proboszcza Olgierda Banasia, podano, że szafa ołtarzowa i jej skrzydła (wraz z figurami świętych) pochodzą z około 1400 r. Figurę Marii z Dzieciątkiem oraz towarzyszące im rzeźby aniołów wykonano około 1485 r. Na rewersie skrzydeł ołtarza namalowano scenę „Zwiastowanie Marii” z początku XVI w. [6]. U dołu ołtarza znajduje się tzw. predella (ze sceną „Ostatnia Wieczerza”) w 1610 r. przez Melchiora von Unruha. Po obu stronach obrazu umieszczono herby fundatora i jego żony. Nad sceną znajduje się inskrypcja „Roku 1610 czcigodny, szlachetny i dobrze urodzony Melchior von Unruh z Klępska ołtarz ten Bogu i kościołowi na chwałę odnowić polecił”. Kolejną rozbudową ołtarza było umieszczenie w 1667 r. nad nim trójosobowej grupy w scenie „Ukrzyżowania”. Pod nim napis „Jezus Chrystus wczoraj i dziś, tenże i na wieki” (Hbr 13,8). Również i tutaj znalazł się herby fundatora Sebastiana von Troschke i jego żony Ewy von Sack [7 s. 37-40].
Il. 4 – Drewniana chrzcielnica w kościele w Klępsku (fot. – M. Maćkowiak, 2006 r.)
Drewniana chrzcielnica to kolejny najstarszy i cenny element kościoła - można na niej odczytać datę 1581 r. Swoją formą przypomina ośmiokątny kielich. Na każdym z jej boków są płasko rzeźbione sceny, nad którymi umieszczono cytaty biblijne – to sceny Przemienienia Chrystusa na górze Tabor, Potopu, Przejścia przez Morze Czerwone. Dalej jest Chrystus wśród dzieci, Chrzest Chrystusa w Jordanie, Chrzest podskarbiego królowej Kandaki, Gody w Kanie Galilejskiej oraz Chrystus i Samarytanka przy studni Jakuba [7, s. 32-37; 9, s. 18]. Niestety nazwisko artysty nie jest znane. Friedrich Baudach wysnuł przypuszczenie, że artysta wykonujący chrzcielnicę związany był z malarzami, którzy około 1600 r. (na zlecenie panów Hansa von Kalckreutha, Konrada i Melchiora von Unruhów) wykonali liczne malowidła zdobiące sklepienie chóru i sufity kościoła. Przypuszczenie to oparł na tym, że niektóre ze scen chrzcielnicy, np. Chrystus wśród dzieci, czy Chrystus i Samarytanka przy studni Jakuba, wykonał sam twórca chrzcielnicy, ponieważ noszą znak tego mistrza. Chrzcielnica służyła nieprzerwanie parafii do 1881 r. Jednakże uległa ona uszkodzeniu, co spowodowało, że w kościele umieszczono nową chrzcielnicę, a starą poddano renowacji. Nową chrzcielnicę, w neogotyckim stylu, wykonano ze śląskiego piaskowca, z marmurowymi kolumienkami i rzeźbioną dębową pokrywą. W 1931 r. starą chrzcielnicę poddano renowacji. Naprawiono wówczas uszkodzone miejsca (odtworzono m. in. scenę „Gody w Kanie Galilejskiej”), wykonano nową podstawę i pokrywę. Swój udział w jej odnowie miał mistrz stolarski Walter z Klępska [3, s. 59].
Il. 5 – Ambona w kościele w Klępsku (fot. – M. Maćkowiak, 2012 r.)
Trzecim wyróżniającym się elementem w wyposażeniu wnętrza świątyni jest ambona, którą ufundował w 1614 r. Jan von Kalckreuth i Jadwiga z domu von Grünberg. Zbudowana jest na planie sześcioboku, a zawieszono ją przy południowej stronie wnętrz kościoła. Na jej bokach umiejscowiono złote arkady z rzeźbami czterech ewangelistów: św. Marka, św. Łukasza, św. Jana i św. Mateusza. Spód ambony zdobi owoc granatu. Ambonę przykrywa baldachim zdobiony rzeźbami aniołów, pomiędzy którymi znajdują się herby szlacheckie. Na ambonę wchodzi się przez bramkę i schody. Po obu stronach drzwi bramki znajdują się rzeźbione arkady, w których umieszczono figury Lutra i Melanchtona. Na szczycie bramki umieszczono trzy cokoły jońskie. Na środkowym cokole znajduje się rzeźba pelikana karmiącego potomstwo (symbol Chrystusa), a na bocznych rzeźby aniołów. Pomiędzy cokołami umieszczono herby fundatorów. Przy wejściu na ambonę umieszczona została inskrypcja - „Tę ambonę dostojny, czcigodny i dobrze urodzony szlachcic, pan Hans von Kalckreutt z Klępska i Kiełczów, Panu Bogu na nabożeństwo, dla ozdoby kościoła i na własną chrześcijańską pamiątkę sprawił i z własnych kosztów zbudować kazał 1614 roku od wcielenia Syna Bożego” [7, s. 40-44].
Il. 6 Epitafium z 1732 r. upamiętniające Magdalenę von Nostitz (fot. – M. Maćkowiak, 2012 r.)
Przedstawione pokrótce ołtarz, chrzcielnica i ambona są trzema wyróżniającymi się elementami wyposażenia świątyni. Jak już wspomniano, kościół ten jest dziełem sztuki. Oprócz opisanych części wyposażenia znajdują się tu empory o ozdobnych parapetach z 1593 i 1614 roku, ławy (np. ława kolatorska rodziny von Kalckreuthów), dekoracje malarskie stropów (np. „Sąd Ostateczny”) i epitafia (np. Grzegorza i Zachariasza Kalckreuthów, Konrada von Troschke, von Unruha, czy Magdaleny von Nostitz). Do niezwykle cennego wyposażenie należą organy Ludwiga Hartiga z 1822 r. Praktycznie w każdym miejscu kościelnego wystroju odnajdujemy herby szlacheckie fundatorów, będące cennym historycznym źródłem danych o dawnych właścicielach klępskich dóbr.
Opracowano na podstawie:
[1] - ks. prof. dr Józef Nowacki, Dzieje Archidiecezji Poznańskiej, Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Tom II, Poznań 1964,
[2] – Edward Grollmus, Die alte Dorfkirche in Klemzig [w:] Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus, Züllichau 1926,
[3] – Friedrich Baudach, Der Tauftisch der Kirche in Klemzig [w:] Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus, Züllichau 1935,
[4] – Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[5] - Stanisław Kowalski, Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010,
[6] – pismo LWKZ w Zielonej Górze z dnia 22.03.2013 r., skierowane do Parafii Rzymskokatolickiej pw. św. Stanisława Biskupa w Łęgowie, podpisane przez Kamilę Domagalską, zastępczynię LWKZ,
[7] - Żaneta Cichosz, Kościół poewangelicki w Klępsku jako przykład nowożytnej fundacji szlacheckiej, Zielona Góra 2000, praca magisterska – maszynopis,
[8] – F. Wolff, Die Gloken der Provinz Brandenburg und ihre Giesser, Berlin 1920,
[9] – pod red. Ewy Lukas-Janowskiej, Kościół w Klępsku. Pamięć, Biblia, Sztuka, Zielona Góra 2017.
