Emigracja ludności z terenu ziemi sulechowskiej do Australi to jedno z wydarzeń, które na trwałe wpisało się w historię tych ziem. Jej duchowym przywódcą i organizatorem był pastor August Christian Ludwig Kavel, będący wówczas proboszczem Klępska. Urodził się 3 września 1798 r. w Berlinie, a jego ojciec był krawcem. Tam uczył się w prestiżowym berlińskim gimnazjum Grauen Kloster, którego tradycje sięgały XVI w. Później studiował na tamtejszym uniwersytecie. W 1826 r. został ordynowany i wyznaczony na pastora wsi Klępsk [1; 2, s. 32]
Il. 1 - Proboszcz August Christian Ludwig Kavel (1798-1860) [2, s.33]
W między czasie król pruski Fryderyk Wilhelm III podją się zjednoczenia dwóch wyznań protestanckich, tj. unii wyznaniowej – kościoła luterańskiego i reformowanego. Pierwszy dokument (agenda – księga kościelna) dotyczący liturgii (porządku nabożeństw) połączonych wyznań wszedł w życie w rocznicę reformacji 31 października 1817 r. Jak zanotował pastor Gromllus, była to „wielkoduszna decyzja”, kładąca kres sporom konfesyjnym, która jego zdaniem posiadała jednak dwie wady. Pierwszą był brak „jasności co do praktycznej realizacji unifikacji w zakresie kultu, doktryny i konstutucji kongregacji”. Drugą wadą „był sposób, w jaki unifikacja miała być egzekwowana nawet wobec tych, którzy stawiali opór”. Ponoć sam król opracował agendę kościelną, z zaleceniami porządkującymi liturgię. W 1830 r. (jubileuszu Konfesji Ausburskiej 25 czerwca 1830 r.) król zażądał wprowadzenia tej agendy w parafiach protestanckich. Początkowo zmiany te zostały przyjęte bez sprzeciwu. Jednakże z czasem niewielka grupa luteran odrzuciła nowy program i zasady unii, powołując się na stare wyznanie luterańskie. Duchowymi przywódcami tego ruchu byli wrocławscy profesorowie Johann Gottfried Scheibel (1783-1843), Eduard Huschke i Henrich Steffens (1773-1845). Doszło do sporu religijnego, na który zareagował rząd, stosując przymus policyjny, który nasilił opór luteran. Luteranom zabroniono korzystania z kościołów, nakładano grzywny za odprawianie mszy, a tym, którzy nie byli w stanie ich zapłacić, konfiskowano majątek. Niektórych z luteran karano więzieniem. W konsekwencji działania rządu doprowadziły do buntu we wschodnich Niemczech i podjęcia decyzji o emigracji [2, s. 32; 3, s.128].
Il. 2 - Georg Fife Angas (1789-1879) – źródło: State Library of South Australia
Poczatkowo pastor A. Kavel przyłączył się do działań Unii. Z czasem narastały u niego wątpliwości na tyle silne, że w kwietniu 1835 r. poprosił władze kościelne o odwołanie go z pełnionej funkcji. Kiedy w tymże roku policja zaczęła podejmować działania egzekwujące ówczesne nakazy prawne w Klępsku, wierna Kavlowi część luteran postanowiła z nim wyemigrować. Początkowo myślano o Rosji, jednak plany spełzły na niczym. Na początku 1838 r. Kavel został oddelegowany do Hamburga w celu znalezienia innego miejsca emigracji. Z Hamburga trafił do Londynu, gdzie dowiedział się o poszukiwaniach osadników do angielskiej kolonii w Południowej Australii, proklamowanej 28 grudnia 1836 r. [2, s. 32-33; 4]. W Londynie pastor Kavel spotkał się z angielskim przedsiębiorca George'em Fife'em Angasem (1789-1879) członkiem Stowarzyszenia Południowej Australii (South Australian Association), który obiecał swą pomoc. Tym bardziej że akcję osadniczą rozpoczął 24 lutego 1836 r. pierwszy z trzech planowanych statków [3, s. 130; 4, 5].
Przez dwa lata klępszczanie znosili wszelkiego rodzaju niedogodności i w końcu na wiosnę 1838 r. otrzymali paszporty emigracyjne. W międzyczasie wielu z przyszłych emigrantów sprzedało swoje domy, ziemę, bydło za bardzo niską cenę. Ponadto w czasie oczekiwania na paszport ich oszczędności zmniejszyły się z „12 000 do 2 700 talarów”. Jednakże Angas udzielił im pożyczki, którą mieli w późniejszym czasie zwrócić. W tym też czasie rosła liczba zarejestrowanych nowych emigrantów z okręgu sulechowsko-świebodzińskiego, Śląska, Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Brandenburgii i Saksonii. Emigrantów podzielono na cztery grupy - miały one wypłynąć czterema statkami: „Prince George”, „Bengal”, „Zebra” i „Catahrina” wyczarterowane przez G. F. Angasa. Pierwsza grupa emigrantów liczyła 200 osób, druga 197 osób. Na jesień 1838 r. skompletowano trzecią grupę - 130 emigrantów z Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Natomiast w 1841 r. zorganizowała się czwarta grupa 272 osób, prowadzona przez pastora Fritschego z Poznania [2, s. 33; 4].
Il. 3 – Widok na port w Cigacicach, ok. 1898 r. (zbiory Muzeum Regionalnego w Świebodzinie)
Z terenu dzisiejszej gminy Sulechów emigracja objęła kilka miejscowości - w większości były to małżeństwa wraz z dziećmi. Skrótowe zestawienie osobowej listy zamieścił klępski pastor Eduard Grollmus w przytaczanym tutaj opracowaniu „Niemiecka emigracja do Australii” i objęło ono miejscowości: Sulechów (Züllichau), Klępsk (Klemzig), Karczyn (Harthe), Łegowo (Langheinersdorf), Okunin (Langmeil), Kije-Góry-Łochowo (Kay-Guhren-Lochow) i Krężoły (Krummendorf). Wśród osób z Klępska emigrowali: Chr. Lange/Kurzweg, G. Rau/Kurzmann, J. G. Bothe/Rau, F. Fischer/Bothe, G. Peters/Stellmacher, Chr. Hönke/Schulz, A. Friedler/Köhler, G. Hönke/Zeunert, J. G. Schulz/Teuber, J. G. Miegel/Zernack, Chr. Jaensch/Rau, Chr. Rau/Schreck, G. Hönke/Bothe, G. Bothe/Riepke, Chr. Bothe, F. Schulz/Woidt, A. Rau, Chr. Rau, G. F. Rau/Leder, Chr. Schummann/Schubert, K. Bothe/Jentsch, Chr. Schulz/Grade. Na liście tej przy nazwisku męża dodano nazwisko panieńskie żony przedzielone znakiem „/” [2, s. 34; 5].
W piątek, 8 czerwca 1838 r., grupa 200 emigrantów dotarła z dobytkiem do portu rzecznego w Cigacich (niem. Tschicherzig), gdzie czekały na nich dwie barki. Jak odnotował pastor Grollmus, na brzegu stały setki widzów. Wieczorem porótkim i wzruszającym pożegnaniu, w blasku zachodzącego słońca, barki zepchnięto na Odrę. Emigranci płynąc, zaintonowali pobożne pieśni. 9 czerwca przepłynęli przez Krosno Odrzańskie (niem. Krossen), w niedzielę (10 czerwca) odprawiono uroczyste nabożeństwo, a barki wpłynęły do kanału Fryderyka Wilhelma koło Frankfurtu nad Odrą. W kolejną niedzielę (17 czerwca) dopłynęli do Berlina, kontynuując podróż w kierunku Łaby, przez Poczdam i Brandenburg. Po dziewiętnastu dniach dotarli do Hamburga (27 czerwca). Podczas tej podróży wielu ludzi w mijanych miastach i wsiach obserwowało ich z brzegów lub mostów. „Wielu podziwiało ich odwagę wiary, niektórzy wręczali im dary miłości, ale byli też wyśmiewani i złośliwie wyszydzani, a duża hamburska gazeta opublikowała szczegółowy, szeroko komentowany raport” [2, s. 33-34].
Il. 4 – Wieś Klępsk (niem. Klemzig) w Południowej Australii [2, s. 31]
W Hamburgu podróżnych zakwaterowano na angielskim żaglowcu „Prince George”. 8 lipca 1838 r. (w niedzielę) o drugiej nad ranem statek wypłynął, zabierając po drodze z Plymouth w Anglii pastora A. Kavela. Następnie kontynuowano podróż przez burzliwą Zatokę Biskajską, mijając Hiszpanię, okrążając kontynent afrykański. Nie obyło się bez przygód, gdyż niekorzystne wiatry spowodowały, że statek dryfował kilkaset kilometrów w kierunku Ameryki Południowej. 30 października pojawił się w zasięgu wzroku kontynent australijski. Dopiero 20 listopada emigranci zeszli na ląd w porcie Adelajdy - w nowo powstałej stolicy Australii Południowej. Podczas podróży pochowanych zostało 13 zmarłych ciał, w tym jedno dziecko na brzegach Łaby. Jak pisze pastor Grollmus, „ich pierwsze schronienie stanowiło kilka nędznych drewnianych szop, między którymi odprawiali nabożeństwa dziękczynne”. Wkrótce powstały zagrody budowane w „rodzimym stylu, domy ze szczytami zwróconymi w stronę ulicy, z muru pruskiego. Pokrywały je strzechy lub trzciny”, z kolei w centrum wioski zbudowano kościółek z plebanią i przylegającą doń szkołą. Wokół „górowały” drzewa eukaliptusowae i kauczukowe. Ziemię podzielono na działki o powierzchni od 6 do 8 akrów, gdzie osadnicy uprawiali warzywa i owoce. Swoje płody rolne sprzedawali w pobliskiej Adelajdzie. I tak powstała pierwsza osada - wieś Klemzig. Nazwano ją na pamiątkę Klępska, nawiązująca do tej pozostawionej w swojej ojczyźnie [2, s. 36].
Il. 5 – Pamiątkowy pomnik na cmentarzu w Klępsku (Klemzig, Południowa Australia) [2, s.37]
W kolejnych latach emigranci z Niemiec założyli wiele nowych wiosek i osad na obszarze wokół ówczesnej Adelajdy i na północ wzdłuż rzeki Gawler: Hahndorf, Langmeil, Lobethal, Bethany, Nain, Grünberg i wiele innych [2, s. 36]. W 1935 r. rząd Południowej Australii uchwalił ustawę przywracającą wioskom Klemzig, Hanhdorf i Lobethal ich oryginalne niemieckie nazwy. Obecnie po dawnym australijskim Klępsku pozostał cmentarz otoczony gajami pomarańczowymi. Na tym cmentarzu 29 sierpnia 1936 r. odsłonięty został pomnik upamiętniający pierwszych luterańskich emigrantów. Angielski napis na tablicy głosi – „Pomnik ten został wzniesiony jako trwała pamiątka luterańskich Ojców Pielgrzymów, którzy przybyli do Australii Południowej 20 listopada 1838 r. pod przewodnictwem pastora Augusta Kavela. Osiedlili się tutaj i nazwali swoją wioskę Klemzig na cześć ich starego domu w Niemczech. Ta ziemia była ich miejscem kultu, gdzie wielu z nich zostało pochowanych. / Zbudowany w 1936 roku przez australijskich luteran i niemiecko-australijski komitet obchodów stulecia. Odsłonięty przez Jego Ekscelencję Gubernatora Południowej Australii, sir Winstona Dugana, 29 sierpnia 1936 r. / Kto mnie wyzna przed ludźmi, tego wyznam i Ja przed moim Ojcem, który jest w niebie. Mateusz 10,32"
Opracowano na podstawie:
[1] - strona internetowa https://en.wikipedia.org/wiki/August_Kavel z dnia 23.02.2024 r.,
[2] – Ed. Grollmus (Pfarrer, Klemzig), Die deutsche Auswanderung nach Australien [w:] Heimatkalender des Kreises Zuellichau-Schwiebus auf des Jahr 1938, Züllichau,
[3] – Anitta Maksymowicz, Klemzig do Klemzig. Przebieg emigracji z Brandenburgii do Australii Południowej w 1838 roku [w:] praca zbiorowa, Emigracja z Klępska i okolic do Australii w 1838 roku, Sulechów 2009,
[4] – strona internetowa https://en.wikipedia.org/wiki/George_Fife_Angas i https://pl.wikipedia.org/wiki/Australia_Po%C5%82udniowa z dnia 23.02.2024 r.,
[5] – strona internetowa https://en.wikipedia.org/wiki/First_Fleet_of_South_Australia z dnia 23.02.2024 r.,
[6] – lista pasażerów Prince George – strona internetowa https://moadstorage.blob.core.windows.net/$web/Lehmann_Henschke/Ships/prince%20george.htm#References z dnia 23.02.2024 r.
