Ryc. 1 – Nieistniejący dzisiaj dwór w majątku – Kije, 1908 r. (zbiory Dariusza Wójcika)
Kije. Z Rocznika Towarzystwa Historycznego Nowej Marchii dowiadujemy się, że majątek Kije w 1928 r. podzielony był na trzy części (wówczas okręg Sulechów). Były to: 5,5 łana rycerskiego z ok. 8 łanami chłopskimi, 11,5 łanów chłopskich oraz 17 łanów chałupników. Jak zapisano ziemia „jest czysta”, średniej klasy, miejscami piaszczysta. Wówczas wysiewano żyto, jęczmień, owies, proso i konopie. Ponadto uprawiano wykę, groch [1, s. 68]. Właścicielami gospodarstw rolnych byli: Hübner, Heinrich I Lange, Heinrich II Lange, Schön Zeise, a właścicielami tzw. ogrodów: Koldrack, Wilhelm Lange, Loosch, Matz, Schönknecht, Schmidt, Schubert, Gustav Schulz, Gottfried Sommer, Vetter [2, s. 201]. Właścicielem majątku w 1809 r. był zarządca landu Samuel Wilhelm von Gersdorf [3, 41; 4, s. 331], a w 1926 r. był von Wentzel [5, s. 106], a majątkiem administrował w 1912 r. August Sahl [2, s. 201].
Ryc. 2 – Od lewej zajazd Hermanna Hahna (właściciela gospody, handlarza winem i materiałami),
po prawej gorzelnia w Kijach, 1908 r. (zbiory Dariusza Wójcika)
Z danych statystycznych z 1871 r. wynika, że we wsi znajdowało się 71 budynków mieszkalnych i 93 domowe gospodarstwa rodzinne. Wieś mieszkiwało 488 mieszkańców, w tym 231 mężczyzn i 257 kobiet. Była to ludność narodowości pruskiej, w przeważającej większości wyznania ewangelickiego (458 osób), jeden katolik i 12 osób „innego wyznania chrześcijańskiego”. W ówczesnych Kijach było 112 osób poniżej 10 roku życia. 316 osób umiało czytać i pisać, 39 miało „nieokreślone wykształcenie”, a 4 osoby były analfabetami. We wsi jedną osobę nazwano jako „szaloną” [6, s. 172-173].
Natomiast z księgi adresowej dla miast Świebodzin i Liebenau (uwzględniającą miasto Sulechów i wsie w okręgu Sulechów – Świebodzin), wynika że we wsi Kije w 1905 r. mieszkało 552 mieszkańców, w 1910 r. 548 mieszkańców, a w 1926 r. 590 mieszkańców [1, s. 67; 3, s. 41; 5, s. 106]. Większość to ewangelicy i kilku katolików. Wieś miała dwa wodne młyny. Mały młyn należał do Gottliba Pfeiffera, a duży młyn do Karla Schallerta. We wsi znajdowała się gorzelnia, którą kierował Bruno Hasse, piekarnia z mistrzem piekarnictwa Heinrichem Fischbachem oraz kuźnia z kowalem Paulem Reschke. W Kijach znajdowała się szkoła, w której nauczycielem był Wunderlich Woit oraz kościół z duchownym Paulusem Reichertem (1912). Ponadto we wsi byli stolarze (Fritz Fischbach i August Hermann), szewc (Gustav Grabasch), rzeźnicy (Wilhelm Koldrack i August Sommer), handlarka materiałami (wdowa Klenke), przedsiębiorca budowlany (August Sommer). Tutaj też działała fabryka cementu kierowana przez Wilhelma Koldracka, zakład wapienniczy kierowany przez Wilhelma Repina, poczta i kasa zapomogowo-pożyczkowa. Mieścił się tu również Związek Kolarski „Germania”, którego przewodniczącym był Wilhelm Koldrack [2, s. 201].
Ryc. 3 – Kościół w Kijach, 2007 r. (zdjęcie Marek Maćkowiak)
W Kijach do dzisiaj znajduje się kościół – teraz p.w. Najświętszego Serca Jezusowego, który należy do dekanatu Sulechów. Został wybudowany w drugiej połowie XIX wieku, jako budowla murowana z cegły, w stylu neogotyckim z wysmukłą wieżą od zachodu. Świątynia jest jednonawowa, z trójbocznie zamkniętą absydą prezbiterialną.
Dawniej we wsi znajdował się kościółek z końca XV w., który rozebrano w 1733 r., bo był za mały. Z dawnego kościoła została chrzcielnica z 1594 r. (ze śląskiego piaskowca) i nieco nowszy ołtarz z 1604 r. [7, s. 31]. W Prezbiterologi Siegmunda J. Ehrhardta możemy odnaleźć informację, że ewangelicka parafia swoim zasięgiem obejmowała cztery wsie: Kije, Góry, Łochowo i Głogusz. Jego luterańskimi pastorami byli: Nikodem Rodinger w latach 1568-1590, Michael Korn ze Storckow (miasto w Niemczech, w kraju związkowym Brandenburgia, w powiecie Oder-Spree) w latach od 1591 r. do swojej śmierci w 1624 r., Martin Zoberbier z Luckenwalde (miasto w Niemczech w kraju związkowym Brandenburgia, siedziba powiatu Teltow-Fläming) od 1624 r. do swojej śmierci w 1646 r., Georg Jancovius ze wsi Cossar (dzisiaj Kosierz położona w województwie lubuskim, w powiecie krośnieńskim, w gminie Dąbie) w latach 1652-1660, Martin Richtsteig z Züllichau (Sulechowa) od 1661 r. do swojej śmieci 14.04.1695 r., Gottfried Sauer ze Schwerina (miasto na prawach powiatu w Niemczech, na Pojezierzu Meklemburskim, nad jeziorem Schweriner See - stolica kraju związkowego Meklemburgia-Pomorze Przednie) w latach 1696-17?? (brak końcowej daty –autor) [8, s. 712-713].
Do dzisiaj, niestety, nie zachował się dwór w Kijach. Był on wzniesiony na początku XVII w. W latach 80. XX w. – prawdopodobnie z powodu niemożliwości utrzymania budynku - został rozebrany [7, s. 31].
Ryc. 4 – Plan sytuacyjny bitwy pod Kijami [9]
Nie sposób nie wspomnieć tutaj o rozegranej 23 lipca 1759 r. bitwie jaka obyła się pomiędzy wojskami króla Prus Fryderyka Wielkiego (1712-1786) oraz wojskami cesarzowej Rosji Elżbiety Pietrowny Romanowej (1709-1762). W Kijach znajdowało się lewe skrzydło pozycji pruskiej [3, s. 41]. W bitwie tej generałowie pruscy, dowodzeni prze głównodowodzącego gen. Karla Heinricha von Wedella (1712-1782), ponieśli sromotną klęskę. 7 lipca 2014 r. Sulechowskie Towarzystwo Historyczne (STH) zorganizowało wystawę archeologiczną zatytułowaną Archeologiczne badania powierzchniowe pola bitewnego tzw. Bitwy pod Kijami z dnia 23 lipca 1759 r. (- zobacz więcej). Na wystawie prezentowano znaleziska tzw. wstępnych badań jakie przeprowadziło STH 7 września i 5 października 2013 r., oraz eksponaty okresu wojny siedmioletniej udostępnione przez Piotra Dziedzica, dyrektora Lubuskiego Muzeum Wojskowego w Drzonowie.
Ryc. 4 – Pozostałości grodziska w Kijach, 2004 r. (zdjęcie Marek Maćkowiak)
Z bitwą związany jest ciekawy obiekt archeologiczny w Kijach. Obok wielkiego młyna znajduje się grodzisko, które sondażowo badano w 1960 r. [10, s. 42], a nazywane jest na planach bitwy pod Kijami szwedzkim szańcem (niem. Schwed Schanze, alte Schweden Schanze). Skąd Prusacy prowadzili ostrzał oddziałów rosyjskich. Grodzisko ma kształt wklęsły pierścieniowy z podgrodziem od południa, jest otoczone wałem, co daje całkowite wymiary 100x 300 m. Ustalono, że funkcjonowało ono pod koniec VII w. i do schyłku IX w. Grodzisko odkryto jeszcze przed II wojną światową, a polskie badania prowadzono w 1958 r., pozyskując fragmenty ułamków glinianych naczyń. Porastający je las utrudniał późniejsze badania, prowadzone przez Muzeum Archeologiczne z Poznania [11].
Opracowano na podstawie:
[1] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, 1928 Heft 5 T.3,
[2] - Adreβbuch für die Städte Schwiebus und Liebenau mit Berückschitigung der Stadt Züllichau und der Dörfer im kreise Züllichau–Schwiebus, Schwiebus : Reiche 1912,
[3] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[4] - Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: für Statistiker, Geschäftsmänner, besonders für Kameralisten, Bd. 3, Berlin 1809,
[5] - Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[6] - Die Gemeinden und Gutsbezirke des Preussischen Staates und ihre Bevölkerung. 2, Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Brandenburg und ihre Bevölkerung : nach den Urmaterialien der allgemeinen Volkszählung vom 1. December 1871, Berlin 1873,
[7] – Iwona Pierzchlewska, Christine Binroth, Wspólne polsko-niemieckie dziedzictwo kultury. Wiejski obszar gminy Sulechów, Sulechów 2008 r.,
[8] - Siegismund Justus Ehrhardt, Presbyterologie des Evangelischen Schlesiens: Welcher die Protestantische Kirchen- und Prediger-Geschichte der Stadt und des Fürstenthums Brieg in sich fasset, 1782,
[9] – zbiory Fundacji Haus Brandenburg w Fürstenwalde, miedzioryt Schlacht zwischen der Kaiserlich Russischen und der Königlich Preußischen Armee bei Züllichau (Sulechów, Polen); 23 Juli 1759, wydawca Johann Martin Will, Inventar-Nr. HB 1012, Kapsel-Nr. 1351, w 2015 r. Sulechowskie Towarzystwo Historyczne otrzymało skan tego planu od Haus Brandenburg w Fürstenwalde,
[10] – praca zbiorowa, Sulechów na przestrzeni wieków, Zielona Góra 2019,
[11] – strona internetowa https://zabytek.pl/pl/obiekty/kije-grodzisko-163, z dnia 3.01.2021, oprac. dr Krzysztof Garbacz.
