Dzisiejsza wieś Kije składała się z odrębnych trzech majątków. Były to majątki szlacheckie: Kije (niem. Kay), Góry (niem. Guhren) podzielone na Górne (niem. Ober) i Dolne (niem. Nider).
Rys. 1 – Podział trzech dóbr rycerskich Kije-Góry-Łochowo. Fragment mapy z 1899 r. [1]
Prześledźmy, jakie jest pochodzenie nazwy tych majątków. Wieś Kije, jak podawał Gustav Zerndt, wywodzi swoją nazwę od polskiego słowa „kaydan”, tj. więzy (niem. Fessel) [2, s. 41]. Z kolei Wojciech Pasterniak przypisał jej nazwę do nazw rodowych. Zaznaczył, że nazwy rodowe stanowią ok. 4,9% ogółu nazw ówczesnego powiatu sulechowskiego. Przyznał jednak, że co do tych nazw typu Kije nie odnalazł jakichkolwiek dokumentów potwierdzających swoje przypuszczenie. W. Pasterniak odnotował - „Zmuszony byłem oprzeć się na dostępnych materiałach porównawczych i realiach terenowych…” [3, s. 101]. Natomiast Iwona Żuraszek-Ryś nazwę miejscowości zalicza do nazwy topograficznej prymarnej, która określała właściwości świata roślinnego i pochodziła od słowa pospolitego „gaj” – tj. mały las liściasty. W procesie substytucji językowej słowo gaj w języku niemieckim przyjęło postać „kay”. Taka też nawa znalazła się na mapach: Kay – np. mapie z 1745 r. , a obecnie Kije w skorowidzu nazw z 1948 r. [4, s. 55; 5, s. 73].
Druga miejscowość (Góry) u wspomnianego już G. Zerndta wywodzona jest od słowa „góra” (niem. Berg) [2, s.41]. Również W. Pasterniak i I. Żuraszek-Ryś nazwę tę zaliczyli do topograficznej nazwy miejscowej - od słowa „góra”, ponieważ leżą na niewielkim wzniesieniu terenu. Taką też nazwę miejscowości zapisywano na mapach: Guhren (1759 r.), Gühren (1789 r.) oraz Góry (1951 r.) [3, s. 86; 4, s. 47, 5, s. 87 ].
Rys. 2 – Miejscowości na fragmencie mapy sztabowej z lat 80. XX wieku [6]
Dla trzeciego majątku, Łochowa, nie znalazłem w literaturze niemieckiej analiz pochodzenia tej nazwy miejscowej. W. Pasterniak przysiółek Łochowo zaliczył do topograficznej nazwy miejscowej. Zaznacza, że jest to jedna z najstarszych nazwy miejscowej wywodzącej się od właściwości terenu. „U Lindego łochonia” to gatunek borówki, a przysiółek nazywano Łochiniowo [3, s.87]. Informację taką powieliła I. Żuraszek-Ryś zaznaczając, że jest substytucją nazwy polskiej. Tak też zapisywano miejscowość na mapach: Lochow (1759 r.), Lochau (1789 r.), a w skorowidzu Ziem Odzyskanych - Łochowo (1948 r.) [4, s. 69, 5, s. 102]
Rys. 3 – Dobra szlacheckie w Kijach w 1899 r. na fragmencie map [7]
W dostępnych opracowaniach o majątku Kije pisze się, że należał on do rodziny Gersdorffów (Görsdorff, Gerstdorf). Ten stary ród szlachecki osiadł tutaj już w XVI wieku [9, s. 107]. W 1565 r. Hans Gersdorff wystawiał dwa konie do wojskowego poboru (Musterung). On to w 1583 r. stawiał się do przeglądu w wymaganym rynsztunku. Po objęciu rządów przez Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma I (1620-1688), w 1644 r. H. Gersdorff otrzymał Kije jako lenno. Na uroczystości przekazania lenna obecni byli jego synowie Hans Abraham i Ferdynand oraz Carl, syn Wilhelma Gersdorffa [8, 763]. Rocznik Towarzystwa Historycznego Nowej Marchii wymienia w 1715 r. mieszkających w Kijach Wilhelma i Moritza Balzera von Gersdorfów; Moritz ma córkę, a Wilhelm syna, Johanna Rudolfa [10, s. 68]. Kolejnym z wymienianych właścicieli Kij był dyrektor landu Samuel Wilhelm von Gersdorf, który za rządów króla Fryderyka Wielkiego (1712-1786) uczestniczył w słynnym procesie młynarza Arnolda spod Pomorska [8, s. 763]. Herbem rodu Gersdorfów jest tarcza podzielona na trzy części. Górne pole tarczy czerwone, dolne pola – prawe czarne, lewe białe. Nad tarczą umieszczono hełm z koroną i klejnotem (czapką turniejowa z piórami koguta). Herb uzupełniały labry złoto-czerwone [11, s. 8].
Rys. 4 – Herb rodu von Gersdorfów [12, I.53.162]
Drugim rodem mającym swój udział w dobrach ziemskich Kij byli Unruhowie (Unruh, Unruhe, Unrug). W tym przypadku wymieniony jest starosta Christoph von Unruh, który mieszał w Smolnie i dał w dzierżawę swoją część dóbr w Kijach swojemu synowi Karlowi. Jest on również wymieniany w części Gór Dolnych [10, s.68]. Unruhowie to stary ród szlachecki, książęcy i hrabiowski, którego przedstawiciele występowali na Śląsku, Czechach, Polsce i Saksonii. W Marchii Brandenburskiej von Unruhowie posiadali swoje majątki w Klępsku (niem. Klemzig), Bukowie (niem. Buckow) i Łęgowie (niem. Heinersdorf) [13, s. 785-786].
Rys. 5 – Herb rodu von Unruhów [12, I.55.166]
Na tarczy herbowej von Unruh przedstawiony jest czerwony lew na złotym (niekiedy srebnym) polu. Nad tarczą umieszczony jest hełm z koroną i klejnotem z trzema strusimi piórami. W przedstawionym herbie od lewej pióro czerwone, złote i srebrne (niekiedy czerwone w środku, a po bokach złote pióra – jak w klępskim kościele) [11, s.30].
Leksykon szlachty monarchii pruskiej podaje, że Gersdorfowie byli właścicielami Kij w 1500 r. i 1810 r. [14, cz. 1, s. 253] oraz Unruhowie w 1728 r. i 1754 [14, cz. 3, s. 45]. Około 1850 r. Kije zostały wydzierżawione [2, s. 41] , a w 1927 r. właścicielami był ród von Wenzel [9, s. 106].
Opracowano na podstawie:
[1] - David Rumsey Historical Map Collection, Composite: 322. Zullichau, 1899,,
[2] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[3] - Wojciech Pasterniak, Nazwy miejscowości powiatu sulechowskiego [w:] Rocznik Lubuski, tom 1, Zielona Góra 1959 r.,
[4] - Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowe powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[5] - Skorowidz ustalonych nazw miejscowości na Ziemiach Odzyskanych według uchwał Komisji Ustalania Nazw Miejscowości przy Ministerstwie Administracji Publicznej, cz. 1: polsko-niemiecka i cz. II: niemiecko-polska, zebrał S. Rospond, Wrocław 1948,
[6] - Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 431.21 Sulechów, opracowanie kartograficzne w 1980 r.,
[7] - strona internetowa Zamki, pałace, dworki…, https://zamkilubuskie.pl/kijekay/ z dnia 6.12.2020,
[8] - Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856,
[9] – Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[10] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des "Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden 1928, Heft 5 T.3,
[11] - J. Siebmacher’s grosses und allgemeines Wappenbuch In Verbindung mit Mehreren neu herausgegeben und mit historischen, genealogischen und heraldischen Notizen begleitet von Dr. Otto Titan von Hefner. Dritten band erste bis drite abtheilung: Der Adel des königreichs Preuβen, Nürnberg 1857,
[12] - Johann Siebmacher, Des Großen und Vollkommenen Weigelischen Wappen-Buchs, Erster Theil, Nürnberg 1769,
[13] - Gothaisches genealogisches Taschenbuch der freiherrlichen Häuser auf das Jahr 1857, Siebenter Jahrgang, Gotha bei Justus Perthes,
[14] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 1 A-K, Berlin 1854 oraz Bd. 3 T-Z, Berlin 1855.
