Il. 1 – W lewym górnym rogu mapy folwark Karczyn (Vorw: Harte), poniżej majątek Klępsk (Klämtzig) [1]
Miejscowość Karczyn (niem. Harthe) koło Sulechowa, zanim stał się wsią był folwarkiem. Wskazują na to informacje podane w dostępnych opracowaniach. Jego założycielami byli przedstawiciele rodziny von Troschke, którzy mieli swoje posiadłości m. in. w Klępsku (niem. Klemzig). Jak wskazywał regionalista Gustav Zerndt, osady Karczyn przed 1775 r. nie traktowano jako wieś. Przypuszczalnie folwark został założony w pierwszej połowie XVIII w. na wykarczowanym obszarze leśnym [2, s. 42-43]. Iwona Żuraszek-Ryś opracowaniu dotyczącym nazw powiatu zielonogórskiego wyjaśnia, że niemiecka nazwa Harthe pochodzi od średnioniemieckiego wyrazu pospolitego hart – tj. las [3, s. 53]. Mogłoby to tłumaczyć wywód Maksa Gelina piszącego o Karczynie w 1937 r., że osada - początkowo pełniąca funkcję folwarku - powstała w wykarczowanym lesie. Gelin wywodzi pochodzenie nazwy Harthe od górnofrankońskiego słowa oznaczającego „górski las” [4, s. 54]. Za nim Berthold Schulze w swoim opracowaniu dotyczącym brandenburskich osad sugerował, że osada ta ma średniowieczny rodowód. Według niego chodzi tu o polną miedzę średniowiecznej wsi, która z czasem stała się pastwiskiem. Powołał się on na akta lenne Klępska, wskazując listy lenne z lat 1549, 1598 i 1678 rodzin von Kalkreut i von Troschke, gdzie wymieniano wieś Klępsk wraz z pastwiskiem, zwanym „Harte” (akty lenne Klępska, Rep. 78, nr 96, fol. 124) [5, s. 148]. Dopiero po wojnie 30-letniej w aktach archiwum miejskiego, pod datą 18 lipca 1661 r., odnotowany został Abraham von Diebitsch, jako pan na włościach, mieszkaniec w Karczyna, który wówczas kupił udział w Okuninie (niem. Langmeil) od Baltzera von Seydlitza (Tajne Archiwum Miejskie, A5 nr 273) [4, s. 55; 5, s. 148].
Il. 2 – W lewym górnym rogu ilustracji folwark Karczyn (Vw. Harthe), poniżej majątek Karczyn (Harthe) [6]
Folwark Karczyn wymieniony został w protokole kwalifikacyjnym Klępska pod datą 4 listopada 1718 r. Następnie 29 stycznia 1760 r. prezes komory pruskiej Samuel Gottlieb von Rottenbourg (Rothenburg - 1703-1770) kupił cały majątek klępski z tzw. „majątkami studenckimi” od radczyni dworu Sophie Marie von Burgsdorff (z domu Marwitz) za 575 talarów w „obiegowych pieniądzach”. Jak odnotowano, Samuel Gottlieb nabył go 17 maja 1760 r., a już 18 lipca 1760 r. zmarł, nie zostawiwszy swoim spadkobiercom testamentu. Majątek w Karczynie dziedziczyli: synowie Sigismund Adrian (1745-1797), jego niepełnoletni brat Friedrich Gottlob (1757-1811) i zamężna córka, starościna Gottlibe von Gersdorf z domu Rothenburg. Wmyśl porozumień z 27 maja 1711r i drugie z 4 czerwca 1771 r. - o podziale majątku po ojcu - Sigismund Adrian dziedziczył „górną” część klępskiego majątku wraz z folwarkiem Karczyn. Jego młodszy brat dziedziczył „dolną cześć majątku w Klępsku”. On też trafił pod kuratelę Johanna Abrahama von Trosckkego. Ich siostra została spłacona przy okazji ślubu. Następnie 7 maja 1777 r. Sigismund Adrian von Rothenburg sprzedał swój udział (górny Klępsk), za 15 000 talarów, porucznikowi Johannowi Gottliebowi von Rothenburgowi i jego żonie Johannie Charlottcie von Rothenburg, z domu Knobelsdorff (właścicielom dóbr w Karczynie). Umowę kupna i protokół przyjęcia podpisano 26 stycznia 1778 r. w obecności m.in. dzierżawcy Promnitza, sołtysa Marschnera, przedstawiciela sądu Guschmera i innych osób. Zgodnie z jednym z zapisów umowy majątek Karczyn przeszedł natychmiast w posiadanie Johanny Charlotty. W konsekwencji czego 30 czerwca 1779 r. „Pani na włościach w Karczynie i współwłaścicielka wsi Karczyn” złożyła przysięgę lenna burmistrzowi Sulechowa Christophowi Friedrichowi Mayowi. Obecni przy tym byli małżonek Johann Gottlob Siegismund von Rothenburg oraz ksiądz Schubert z Klępska [4, s. 55-57; 7, s. 709].
Il. 3 – Herby rodzin wg herbarza Johanna Ambrosiusa Siebmachera - od lewej: Diebitsch (Sibm. I. 73),
Troschke (Sibm. I.74), Gersdorf (Sibm. I. 53), Burgsdorf (Sibm. I. 178)
W Geograficzno–historyczno–statystycznej księdze prowincji Brandenburgii znajduje się informacja, że w 1801 r. w majątku w tzw. Dolnym Klępsku i Karczynie mieszkał hrabia Rzeszy Heinrich XXXIX von Reuβ (ur. 24.01.1770 r. w Berlinie – zm. 17.02.1815 r. w Dreźnie), z tzw. młodszej linii rodu Reuβ. Jego żoną była baronowa Henriettea Luisea Margarethea Sophiea von Reuβ, z domu von Knobelsdorf, (ur. 24.01.1792 r. w Eisenach - 28.08.1826 r. w Sulechowie) [8, tab. 14]. Wtedy nazwę majątku pisano jako Harte i był on wspominany jako folwark. W martykule z 1828 r. Karczyn jest po raz pierwszy wymieniany jako majątek szlachecki, który wraz z dwoma majątkami w Klępsku (Górnym i Dolnym) należał do księcia Heinricha LX von Reuβ-Plauen (Schleitz-Köstritz), urodzonego 4.07.1784 r. w Berlinie, a zmarłego 7.04.1833 r. w Dreźnie [8, s. 763; 9, tab. 14].
W herbie młodszej linii rodu Reuβ tarcza herbowa podzielona jest na cztery pola. W czarnym polu pierwszym i czwartym stoi nieukoronowany lew z czerwonymi łapami w polu srebrnym drugim i trzecim kroczy złoty żuraw. Nad tarczą umieszczono trzy hełmy. Lewy hełm z labrami posiada klejnot w postaci psiej głowy z wysuniętym czerwonym językiem, a prawy klejnot to żuraw z czerwonymi skośnymi pasami. Wewnętrzny ukoronowany hełm ma klejnot z pięciu pawich piór [10].
Il. 4 – Herb rodu Reuβ z tzw. młodej linii Reuβ [10]
Ostatnimi właścicielkami wszystkich trzech majątków była wdowa po Heinrichu LX, księżniczka Dorothea von Reuβ, z domu von Carolath-Schönaich, oraz ich córki - Carolinea Henriettea Johanna (ur. 4.12.1820 r. w Klępsku – zm. 2.07.1899 r.) – która 6.05.1844 r. wyszła za mąż za barona Carla Grafa von Pücklera-Burghauβa - i Maria Wilhelminea Johanna (ur. 24.07.1822 r. w Klępsku – zm. 8.08.1872 r.) – która 26.05.1842 r. za hrabiego Eberharda zu Stolberga-Wernigerodego. W 1844 r. Dorothea von Reuβ i córka Carolinea Henriettea Johanna sprzedały dobra ziemskie na rzecz Królewskiego Towarzystwa Handlu Morskiego - Karczyn za 35 000 talarów, Górny Klępsk za 40 000 talarów i Dolny Klępsk za 75 000 talarów. W święto św. Jana w 1852 r. właścicielem majątku stał się hamburski kupiec Franz Friedrich Beyme, który kupił go za 125 000 talarów [8, s.763, 9, tab. 14].
W Księdze właścicieli ziemskich Rzeszy Niemieckiej z 1910 r. znalazła się informacja, że właścicielem Klępska i Karczyna była pani Philipsborn [11, s. 186]. Z kolei w Genealogicznej księdze domów szlacheckich z okręgu Gotha wymieniono hrabiego Friedricha Wilhelma von Philipsborna (ur. 23.07.1886 r. w Berlinie), doktora prawa, królewsko-pruskiego asesora sądowego w stanie spoczynku, podporucznika rezerwy, rycerza zakonu joannitów, pana m.in. na włościach w Klępsku i Karczynie. Ostatni właściciel dóbr w Klępsku i Karczynie 11.03.1912 r. poślubił on Mary-Anne’ę Elizę Schlief [12, s. 663].
Opracowano na podstawie:
[1] - Carte von dem Zullichauschen Creise Verzeichnet im Jahre 1773, G.O. Schultze Kart. N 7035/20, Statsbibliothek zu Berlin, Goswien Othmar Schultze (1725-1785),
[2] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[3] – Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowe powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[4] – Max Gelin, Die Gründung des Dorfes Harthe [w:] Heimatkalender des Kreises Züllichau-Schwiebus, Züllichau 1937,
[5] - Berthold Schulze, Neue Siedlungen In Brandenburg 1500-1800, Berlin 1939,
[6] –strona MAPSTER, 17739 @ Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 - Generalstabskarte, ark. poj. /1870 - 1944/, arkusz 322, Züllichau, rok wydania 1899,
[7] – Gothaisches Genealogisches Taschenbuch der Adeligen Häuser. Der in Deutschland eingeborene Adel (Uradel), Gotha 1905,
[8] - Heinrich Berghaus, Geographisch-historisch-Statistisches Landbuch der Provinz Brandenburg und des Markgrafthums Niederlausitz in der Mitte des 19. Jhrhndts, Bd. 3, Brandenburg 1856,
[9] - Berthold Schmidt, Die Reussen. Genealogie des gesamthauses Reuss, älterer und jüngerer Linie sowie der ausgestorbenen Vogtslinien zu Weida, Gera und Plauen und der Burg- grafen zu Meissen aus dem Hause Plauen, 1903,
[10] – strona internetowa https://de.wikipedia.org/wiki/Reu%C3%9F_j%C3%BCngerer_Linie z dnia 3.09.2022 r. - oraz Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 1 A-K, Berlin 1854, s. 110,
[11] - Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. Provinz Brandenburg, Berlin 1910,
[12] - Gothaisches Genealogisches Taschenbuch der Adeligen Häuser Alter Adel Und Briefadel, 1921.
