Oprócz kościoła do czasów nam współczesnych zachowały się w Kalsku: kaplica grobowa, pałac, park podworski i cmentarz rodowy rodziny Sydowów.
Il. 1 – Dawna kaplica katechetyczna w maju 1976 r. (pełniąca dzisiaj ponownie funkcję kaplicy grobowej) [1]
Kaplica grobowa położona jest przy kościele, wzniesiona została w pierwszej połowie XIX w. przez rodzinę von Sydow. Jest parterową budowlą murowaną z cegły, na rzucie prostokąta. Przykryta jest dachem czterospadowym. Półkoliste wejście do kaplicy znajduje się w wysuniętym ryzalicie (występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej), na którego flankach znajdują się podwójne pilastry. Pilastry (element architektoniczny w formie płaskiego filara) znajdują się również na flankach elewacji bryły kaplicy. Wspomniany ryzalit zakończony jest trójkątnym naczółkiem, wewnątrz którego znajduje się kartusz z herbem rodowym Sydowów - pole naczółka wypełnia stiukowa dekoracja umiejscowiona pod kartuszem herbu [2, s. 96]. Co ciekawe, z kroniki parafialnej możemy dowiedzieć się, że kaplica ta pełniła po wojnie funkcję salki katechetycznej. Po południu 9 maja 1976 r. (podczas wizytacji kościoła w Kalsku) ks. bp. Paweł Socha „poświęcił nowo odbudowaną kaplicę katechetyczną”, a później wygłosił kazanie podczas mszy świętej [1].
Il. 2 – Cmentarz rodowy von Sydowów (zdj. Marek Maćkowiak 28.11.2011)
Cmentarz rodowy rodziny von Sydowów jest położony około 800 m od pałacu w Kalsku, a prowadzi do niego prosta aleja parkowa długa na 660 m. Według zachowanej tzw. karty cmentarza z 1990 r. wynika, że cmentarz założono w drugiej połowie XIX w. Do dzisiaj zachował się kamienny mur cmentarny, a wewnątrz, po jego północnej stronie, znajduje się kamienny krzyż. Cmentarz o powierzchni ok. 0,12 ha ma kształt kwadratu i jest w całości porośnięty bluszczem [3]. Do dzisiaj zachowały się tam m. in. płyty grobowe Karla Ludwiga Heinricha Emmo’a von Sydowa (5.10.1854-13.11.1918), Hansa Ernsta von Goetzen (23.10.1854-18.02.1931), Alice von Sydow (4.7.1886-17.06.1940), Joachima von Sydow (27.05.1918-22.05.1940), czy Hansa Joachima von Sydowa (5.02.1881-7.07.1949).
31.07.1992 r. Hans von Sydow, mieszkający w Berlinie, zwrócił się z prośbą do Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w Warszawie o uporządkowanie i remont rodzinnego cmentarza w Kalsku na koszt własny. Ponadto wskazał swojego brata, Bernda von Sydowa, z ambasady niemieckiej w Warszawie, jako osobę do kontaktu [4]. 15.10.1992 r. Andrzej Czyż, dyrektor Departamentu Współpracy z Zagranicą Ministerstwa OŚZNiL, przekazał sprawę do Marka Jędrysa, wicedyrektora Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie, zaznaczając, że nie zgłasza zastrzeżeń co do renowacji kalskiego cmentarza, z prośbą o powiadomienie nadawcy (tj. Hansa v. Sydowa) [5]. Wspomniane pisma (pismo H. V. Sydowa, pismo Min. Ochrony Środowiska i pismo Min. Gospodarki Przestrzennej) trafiły 10.12.1992 r., za pośrednictwem dr Ewy Lukas-Janowskiej, Wojewódzkiej Konserwator Zabytków z Państwowej Służby Ochrony Zabytków,oddział wojewódzki w Zielonej Górze, do ówczesnego Urzędu Miasta i Gminy w Sulechowie od. W urzędzie miejskim sprawą zajął się Antoni Drozd, Architekt Miejski, który przewidywany plan prac na tymże cmentarzu przedłożył Zarządowi Miejskiemu w Sulechowie [6]. Oprócz wspomnianych instytucji swoją opinię przedstawiło również Nadleśnictwo Babimost, któremu podlegały grunty. Nadleśniczy Stanisław Daszkiewicz skierował do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Sulechowie stosowane pismo. Zaznaczono w nim, że nie ma przeszkód do wykonania prac porządkowych. W przypadku ewentualnej wycinki drzew należało skonsultować to z babimojskim nadleśniczym [7].
IlIl. 3 – Odtworzona płyta nagrobna Joachima von Sydowa, który jako podporucznik oddziałów
przeciwpancernych (Panzer Jägr) poległ we Francji w 1940 r. (zdj. Marek Maćkowiak 2.11.2009)
Podjęto prace naprawczo-renowacyjne, a wcześniej 6.01.1993 r. Antoni Drozd z Wydziału Budownictwa i Infrastruktury Technicznej Urzędu Miejskiego powiadomił Państwową Służbę Ochrony Zabytków Oddział w Zielonej Górze o zatwierdzeniu przez Zarząd Miejski planu prac. Obejmowały one porządkowanie, renowację płyt nagrobnych i kamiennego krzyża oraz renowację murku [8]. Do Urzędu Miejskiego w Sulechowie trafiła również kopia pisma dr. Bernda von Sydowa z 13.09.1993 r., kierowana do Agnieszki Skowron z Państwowej Służby Ochrony Zabytków oddziału wojewódzkiego w Zielonej Górze. Bernd v. Sydow przebywał wówczas w ambasadzie Republiki Federalnej Niemiec w Warszawie. Informował on, że prace w rodowym cmentarzu są na ukończeniu i pozostało jeszcze, w myśl traktatu polsko-niemieckiego, umieszczenie przy wejściu tabliczki o następującej treści: „Miejsce Pamięci. Tu spoczywają w Bogu byli mieszkańcy Kalska. Obiekt chroniony zgodnie z artykułem 32, ustęp 2, traktatu zawartego pomiędzy Rzeczypospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z dnia 17 czerwca 1991 r. Hans i Bernd von Sydow”. Tabliczka ta zachowała się do dnia dzisiejszego.
Il. 4 – Pałac w Kalsku w 1937 r. [9, s. 33]
Pałac i park podworski w Kalsku – założenie pałacowe znajduje się w centralnej części wsi i otoczone jest od północy i zachodu parkiem krajobrazowym. Zbudowano go na przełomie XVIII i XIX wieku. W drugiej połowie XIX w. za Ottona von Sydowa dobudowano od północy dodatkowe skrzydło boczne i przebudowano pałac oraz założono park. W latach 1910-1920 dobudowano do pałacu skrzydło południowe, co nadało pałacowi kształt podkowy. Od strony północno-wschodniej pałac ma ośmioboczną wieżę z krenelażem. Pałac jest dwukondygnacyjny i podpiwniczony. Wejście do niego znajduje się centralnej części ryzalitu, gdzie na parterze zbudowano ganek wsparty dwoma kolumnami. Nad gankiem znajdują się trzy okna, gdzie nad oknem środkowym wmurowany jest kartusz z herbem rodowym von Sydowów. Dach budynku jest czterospadowy z naczółkiem od południa. Elewację budynku zdobią gzymsy, płyciny, pilastry, lizeny. Od czoła, po lewej stronie budynku, znajduje się balkon wsparty na trzech kolumnach, pod którym znajdują się drugie drzwi wejściowe. We wnętrzu zachowała się reprezentacyjna sień z klatką schodową i drewniane schody. Od 1969 r. w pałacu funkcjonował Rolniczy Zakład Doświadczalny, a później Wojewódzki Ośrodek Postępu Rolniczego. W latach 70. działały w nim Ośrodek Szkoleniowy Mechanizatorów, przedszkole, biblioteka i magazyn bhp. W 1998 r. pałac zaadaptowano na potrzeby Wyższej Szkoły Zawodowej Administracji Publicznej w Sulechowie, późniejszej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej [10, s. 149]. Jej pierwszym rektorem był prof. dr hab. inż. Marian Miłek. Od 2017 r. mieści się tutaj filia Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Il. 5 – Fragment alei biegnącej z parku do cmentarza
rodowego (zdj. Marek Maćkowiak 2.11.2009)
Według zachowanej inwentaryzacji z 1993 r. zabytkowego parku podworskiego i alei lipowej rośnie 149 drzew (148 liściastych i 1 iglaste - sosna wejmutka). Najliczniej występują lipy szerokolistne, kasztanowce zwyczajne, topole białe, klony zwyczajne i lipy drobnolistne. Ponadto można tu zobaczyć dęby szypułkowe, jesiony wyniosłe, platan kliniasty, topole czarne, graby zwyczajne, czy buki zwyczajne. Wiek drzew oszacowano na ok. 200 lat. Na terenie parku nie zarejestrowano pomników przyrody, choć rośnie tam pomnikowy dąb szypułkowy i lipa szerokolistna. Oprócz drzew rosły wówczas krzewy bzu czarnego, śnieguliczki białej i tawuły białej. Park porastają trawy z jaskrami, pokrzywą zwyczajna, jasnotą purpurowa i podagrycznikiem. We wspomnianej alei biegnącej od parku do cmentarza rodowego rośnie 134 drzew. Głównie są to lipy drobnolistne i szerokolistne, klony pospolite i jeden buk pospolity. Wiek tych drzew oszacowano na 150-180 lat [11, s. 22].
Opracowano na podstawie:
[1] - Kronika parafialna parafii p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie, lata 1966-1980,
[2] – Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[3] – Karta cmentarza, wypełniona przez Ewy Lukas i R. Awzan (archiwum Urzędu Miejskiego Sulechów) z 1990 r.,
[4] – Wniosek w języku niemieckim Hansa von Sydowa do Min. Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w Warszawie z 31.7.1992 r. (archiwum Urzędu Miejskiego Sulechów),
[5] – Zezwolenie Departamentu Współpracy z Zagranicą Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (znak: WZ wd 0851/666/92 z 15.10.1992 r., archiwum Urzędu Miejskiego Sulechów),
[6] – Opinia z 21.12.1992 r. Antoniego Drozda, architekta miejskiego (archiwum Urzędu Miejskiego Sulechów),
[7] – Odpowiedź Nadleśnictwa Babimost (znak: 71/56/92 z 17.12.1992 r., archiwum Urzędu Miejskiego Sulechów),
[8] – Powiadomienie skierowane do Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Zielonej Górze (znak: BT III-7633/2/93 z 6.1.1993 r.),
[9] - Lothar Meißner, Alte Ansichtskarten erinnern an dem Kreis Züllichau-Schwiebus, Frankfurt am Main 1997,
[10] – Małgorzata Lisiecka, Kalsk [w:] Zabytki, dwory i pałace województwa lubuskiego, Zielona Góra 2008,
[11] – Barbara Bielinis-Kopeć, Barbara Skonieczna, Ewidencja parku pałacowego i alei lipowej w Kalsku, gm. Sulechów, woj. zielonogórskie, Zielona Góra 1993.
