W „Dziejach archidiecezji poznańskiej” możemy odnaleźć informację, że kalski kościół mógł być fundacją z XII, a najpóźniej z XIII wieku - z pewnością był to kościół katolicki. W aktach konsystorza poznańskiego (doradcy biskupa przy kurii pomagający mu w sprawach administracyjno-sądowych – autor) znajdują się informacje, że w 1430 r. plebanem tam był Andrzej, a od 1466 r. Marcin. Jeszcze w 1466 r. Barbara, wdowa po Andrzeju z Kalska, zaleciła na plebana Mikołaja, syna Wojciecha z Poznania. Następnie w 1489 r. w kościele plebanem tam był Mikołaj, a patronem Jan. Z kolei w 1513 r. suspendowany (kara kościelna wobec duchownych katolickich, polegająca na zakazie lub ograniczeniu kapłanowi możliwości pełnienia np. mszy św., wykonywania jurysdykcji, nauczania pobierania dochodów lub podejmowania aktów władzy – autor) został Zygmunt z kamieńca za to, że rządził parafią i zajął beneficjum (tj. dochody probostwa) bez tzw. komendacji (rodzaj stosunku poddańczego przynależnego tutejszemu probostwu –autor). Po reformacji kościół był już ewangelicki [1, s. 485-486]. W opracowaniu z 1927 r. naczelnego pastora Amandus Weista (niem. Oberpfarrer) zaznaczono, że Kalsk jest wymieniany w źródłach z Awinionu już w 1376 r., co może oznaczać, że zakrystia kościoła jeszcze wtedy mogła być kaplicą - zanim wybudowano kościół [2, s. 24]. W latach 1376 i 1399 podejmowane były próby przejęcia tej części parafii dekanatu świebodzińskiego przez kurię wrocławską - pomimo to kościół przynależał do biskupstwa poznańskiego aż do 1541 r., kiedy zapanował tam luteranizm [3, s. 85-86].
Il. 1 – Z lewej przypuszczalny wygląd dawnego kościoła w Kalsku [2, s. 24], z prawej kościół i cmentarz w 1909 r. [4, s. 605]
Dzisiejszy budynek kościoła jest budowlą murowaną z kamienia i cegły, jest jednonawowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Jego zakrystia znajduje się od północy, a wieża od zachodu. Do kościoła prowadzą dwa wejścia zewnętrzne ujęte portalami i są zamknięte łukiem w rzadko spotykany „ośli grzbiet” [5, s. 142].
Il. 2 – Wnętrze kościoła w Kalsku z widokiem na ołtarz, na pierwszym planie chrzcielnica [6]
Najstarszym zachowanym śladem historii kościoła jest wmurowana cegła po zachodniej stronie jego wieży. Jest ona herbokształtna, z wyciśniętą datą „1521” i gmerkiem (zapewne znakiem warsztatu budowlanego). A. Weist przypuszcza, że może to być rok budowy kościoła, który do połowy XVIII w. poddawano różnym przemianom budowlanym. Ponadto zauważa on, że po reformacji pierwotne katolickie wyposażenie kościoła zostało usunięte. W każdym razie ołtarz, o którym pisze Weist, wzniesiono w 1613 r. Nie zachowała się informacja, kim był jego wykonawca. Znany natomiast był malarz, który wykonał m.in. pozłacaenie ołtarza - a był nim Joachim Lichtenfels ze Świebodzina. Fundatorami tego ołtarza byli ówcześni właściciele tzw. dużego i małego dworu, Christoph von Bornstädt i Tobias von Möstich. Ołtarz posiadał formę trzyczęściową, rzeźbiony był w drewnie. Ponad predellą -będącą podstawą nastawy ołtarzowej, w postaci skrzyni spoczywającej na mensie (płyta stanowiąca blat ołtarza - autor) - znajdowały się „świadectwa” fundatorów i przedstawienie Ostatniej Wieczerzy. Nad nią wznosiła się środkowa i główna część ołtarza z Ukrzyżowaniem Jezusa. Otoczona ona była herbami rodowymi i napisem - „Nie ma żadnej większej pociechy na Ziemi niż częste oglądanie Męki Jezusa Chrystusa”. Po obu stronach znajdowały się wyobrażenia Zwiastowania Marii, Narodzenia Chrystusa, Ofiarowania świątyni i Zmartwychwstania. W skrzydłach ołtarza głównego umieszczone były kolumny ozdobione pnącą się winoroślą z gronami. Kolumny podtrzymywały bogato zdobione zwieńczenie, w którego środku umieszczono Wniebowstąpienie. Szczyt zwieńczenia ozdobiono pelikanem, jako symbol ofiarnej miłości Chrystusa wierz ono, że ten ptak karmi swoje młode własną krwią [2, s. 25].
Il. 3 – Wnętrze kościoła w Kalsku - z lewej empory, w środku przed ołtarzem chrzcielnica, a po prawej ambona z baldachimem [7, s. 141]
Jak zapisał naczelny pastor A. Weist - „przed ołtarzem stoi piękna w kształcie i formie chrzcielnica”. Na ilustracjach 2 i 3 widzimy chrzcielnicę przykrytą baldachimem, który „otrzymała na powrót w 1910 r.”. Wówczas właśnie przeprowadzono renowację kościoła, a fragmenty tego baldachimu odnaleziono wtedy na podłodze w zakrystii kościoła. Chrzcielnica miała kształt ośmiokąta, a jgo pola ozdobione były herbami. Równie ciekawa była empora, którą wykonano około 1670 r. Na balustradach empory umieszczone były obrazy apostołów Piotra, Andrzeja, Jana, Jakuba, Filipa, Mateusza i Pawła. Obrazy oddzielały symboliczne przedstawienia Wiary, Nadziei, Miłości, Sprawiedliwości, Mądrości i Wstrzemięźliwości. Farby kazeinowe użyte do wykonania obrazów „lśniły tak mocno, że zupełnie zbędne było ich odświeżenie” podczas renowacji. Równie piękną była kazalnica, którą wykonał, podobnie jak chrzcielnicę, sulechowski stolarz w 1722 r. (niestety nie wymieniony z imienia w tym opracowaniu) [2, s. 26].
Renowacja kościoła w 1910 r. objęła także drewniany sufit przykrywający wnętrze budynku w prezbiterium i nawie. Jest to pozorne (fałszywe) sklepienie kolebkowe - A. Weist zapisał, że jest to prosta, drewniana konstrukcja w typie „drewnianej beczki”. Przed remontem był tylko pobielony, a wówczas go pomalowano - tworzył on obraz nieba pokrytego chmurami, na którym znalazły się starochrześcijańskie symbole: Oko Boga, Baranek na księdze z siedmioma pieczęciami i Gołębica. Na tym malowidle znalazły się wstęgi opatrzone cytatami i inskrypcjami. Nad ołtarzem część nieba tworzy tęczę. „Malowidło unika wszelkiego wyidealizowania i jest utrzymane w zdecydowanych kolorach” jak stwierdził pastor A. Weist [2, s. 26; 8].
Z dostępnych źródeł możemy dowiedzieć się, że górną kondygnację drewnianej wieży nadbudowano w 1826 r. Od 1945 kościół nie był użytkowany. W latach 1957-1958 wykonano nowy dach gontowy i usunięto tynki z elewacji świątyni [9, s. 96]. W 1852 r. ludwisarz Friedrich Gruhl z Kleinwelka odlał trzy dzwony dla kościoła w Kalsku trzy dzwony - o dolnej średnicy 94, 75 i 60 cm [10, s. 136].
Il. 4 – J. E. Ks. Bp. Wilhelm Pluta w uroczystości konsekracji kościoła w Kalsku - 11.06.1961 r. [11]
Ze współczesnej kroniki parafialnej wynika, że kościół w Kalsku poświęcono 11 czerwca 1961 r. W kronice zanotowano - „Remont kościoła rozpoczęto w 1959 r., zachęcał do tego J. E. Ks. Bp. Wilhelm Pluta w czasie wizytacji odbytej w tymże roku. Potem nastąpiła przerwa w remoncie wskutek negatywnego ustosunkowania się władz państwowych. Po pewnym czasie trudności minęły, prace podjęto znowu, w czerwcu 1961 r. kościół był gotowy do poświęcenia”. Do Kalska wtedy o godz. 17 przybył ks. bp. W. Pluta, poświęcił kościół wg „pontyfikatu”, a kościół otrzymał wezwanie Matki Boskiej Częstochowskiej. Po konsekracji przemówił proboszcz, ks. dziekan Michał Kaczmarek, a po nim wygłosił „długie” przemówienie ks. biskup. Pierwszą mszę w kalskim kościele odprawił ks. prof. dr Franciszek Kuczka, wicedyrektor Diecezjalnego Seminarium Duchownego w Gorzowie Wlkp. Na zakończenie mszy św. odśpiewano „Boże coś Polskę” i udano się na poczęstunek. W uroczystościach udział wzięli księża: Ignacy Karolewski, Jan Hrynkiewicz, Kazimierz Piechowiak oraz miejscowi wikariusze, ks. Edward Chadaj i ks. Leonard Bulczyński [11].
O kolejnym remoncie kościoła wspomniano również w Kronice parafialnej (lata 1966-1980) - pod datą 26 sierpnia 1976 r. , że po remoncie „miało miejsce poświecenie odnowionego kościoła”, w ramach prac odnowiono wieżę, zawieszono dzwon, odmalowano wnętrze kościoła, w cały kościół otrzymał boazerię, wykonano nowe oświetlenie, wstawiono nowe ławki i odnowiono wejście. Mszę odprawił ks. Stanisław Kielar, proboszcz z Łęgowa, a kazanie wygłosił ks. Waldemar Majewski, proboszcz z Klenicy [12].
Il. 5 – Wnętrze kościoła po remoncie w 1976 r. [11]
W ciągu ostatnich lat (dzięki dofinansowaniom i dotacjom celowym) wykonano kolejne renowacje kościoła. Ponowny remont dachu przeprowadzono w 2012 r., wtedy położono nowe gonty; w 2014 r. wymieniono stolarkę okienną; w 2015 r. we własnym zakresie odnowiono ławki, a rok później wykonano wokół budynku kościoła opaskę odwadniającą. Z kolei w 2019 r. wykonano prace odtworzeniowe posadzki w kościele, odsłaniając zabytkową ceglaną posadzkę. Prace te zostały poprzedzone badaniami archeologicznymi, przy których stwierdzono istnienie krypty przed ołtarzem, znaleziono również 22 monety, m.in. - XVII wieczny szeląg koronny Jana Kazimierza, czy XVIII wieczny grosz Augusta Mocnego [13, s. 5]. Obecnie trwają prace malarskie wnętrza kościoła.
Opracowano na podstawie:
[1] - ks. prof. dr Józef Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, tom II, Archidiecezja Poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964,
[2] – Amandus Weist, Die Kirche In Kalzig [w:] Heimatkalender des Kreis Züllichau-Schwiebus, Züllichau 1927,
[3] - Pod red. Iwony Peryt-Gierasimczuk, Kalsk - Kościół filialny p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej [w:] Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1998,
[4] – Die Dorfkirche [w:] Deutsche Bauzeitung, Nr. 88, Berlin 1909,
[5] - Stanisław Kowalski, Zabytki architektury województwa lubskiego, Zielona Góra 2010,
[6] – Curt Schelenz, Kreis Züllichau-Schwiebus, Frankfurt am Main 1995,
[7] - Lothar Meißner, Untergessener Kreis Züllichau-Schwiebus in alten und neuen Bildern, Frankfurt am Main 1992,
[8] – sklepienie kolebkowe - najstarszy typ sklepienia ciągłego o przekroju półokrągłym. Ciężar konstrukcji tego sklepienia rozkłada się na ściany nośne – Nikolas Pevsner, John Fleming, Hugh Honour, Encyklopedia architektury, Warszawa 1997,
[9] - Stanisław Kowalski, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987,
[10] – Felix Wolff, Die Glocken der Provinz Brandenbug und ihre Gieβer, Berlin 1920,
[11] – Kronika parafialna parafii p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie, lata 1945-1966,
[12] - Kronika parafialna parafii p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Sulechowie, lata 1966-1980,
[13] – Paweł Stachowiak, Sprawozdanie z badań przeprowadzonych w kościele pw. MB. Częstochowskiej w Kalsku, gm. Sulechów, pow. zielonogórski, Świdnica 2019.
