W roczniku historycznym dotyczącym Nowej Marchii możemy znaleźć informację, że w latach 1718-1719, kiedy właścicielami Kalska byli Kaspar Sigmund von Bornstädt i Georg Heinrich Gottlob von Bornstädt, całkowita wielkość majątku wynosiła 11 i 1/4 łanów rycerskich, 34 łany kmiece, 14 łanów zagrodników. Każdy z 17 rolników mieszkających we wsi miał 2 ha ziemi. Byli nimi: sołtys Jürgen Berndt, Jürgen Teichert, wdowa Horn, Hans Klembcke, Kaspar Heutcke, Jürgen Schoner, Friedrich Meiβner, Martin Hoffmann, Andreas Schwartze, Christoph Diehr, Jürgen Donat, Christoph Hoffmann, wdowa Donat, Christoph Günter senior, Adam Hoffmann, Christoph Seiffert, Christoph Günter junior. Ponadto mieszkało 14 zagrodników: wdowa Dyhr, wdowa Schönknecht, Friedrich Ficher, Jürgen Fischer, Heinrich Schmidt, Christoph Schlesier [1, s. 73].
Il. 1 - Wieś Kalsk (Kaltzig) na fragmencie mapy powiatu sulechowskiego z 1798 r. [2]
Wiemy również, że zarówno hodowlę zwierząt gospodarskich, jak i pastwiska oceniano jako przeciętne. Z dwóch łanów kmiecych można było utrzymać dwa konie, dwa woły, sześć krów, trzy owce i trzy gęsi. Wówczas drewno sprowadzano i kupowano z odległości 3 mil od wsi. Część ludności zajmowała się pszczelarstwem, część uprawiała chmiel, a inny zarobkowali przędzeniem wełny. W tutejszej karczmie prowadzono wyszynk sulechowskiego piwa w ilości 38 Tone, co dawało 54,34 hektolitra tego trunku (wówczas 1 Tonne zawierała 1,43 hektolitra). We wsi był kościelny, krawiec (Christoph Becker), szynkarz (Hans Klembcke) oraz tzw. 11 domowników, którzy mieszkali kątem u gospodarzy [1, s.73].
Ze Statystyczno-topograficznego opisu Marchii Brandenburskiej z 1809 r. wynika, że wtedy wieś Kalsk (niem. Kalzig oder Kaltzig) była podzielona na dwa majątki. Jedna część była własnością von Sydowa ze Smardzewa(niem. Schmarse), dyrektora prowincji, a druga należała do Carla Friedricha Wilhelma Kubale. We wsi mieszkało 15 wolnych chłopów (niem. Ganz-Bauern), 20 wolnych zagrodników (niem. Ganz-Kossäten), 7 zagrodników-chałupników (niem. Büdner), 18 komorników (niem. Einlieger). We wsi mieszkał również kowal (niem. Schmiede). Obszar zadrzewienia wynosił 2 168 mórg. W Kalsku było 84 tzw. ognisk domowych (nim. Feuerstellen), a w nich 401 osób. Majątek zajmował 45 „kopyta”, tj. łany (jeden łan brandenburski wynosił ok. 17,02 ha, czyli około 30 mórg) [3, s. 331].
Il. 2 – Piekarnia i sklep kolonialny M. Schilinga w Kalsku - ok. 1930 r. [4, s. 53]
W Topograficzno-statystycznym przeglądzie rejencji frankfurckiej z 1844 r. możemy znaleźć informację, że Kalsk jest wsią z dwoma wiatrakami. We wsi jest 80 budynków mieszkalnych, a według spisu z 1840 r. mieszka w niej 420 mieszkańców. Kalsk jest majątkiem rycerskim w posiadaniu pani von Sydow z Tamm - ówczesnym w powiecie głogowskim. Ludność chłopska podlegała tzw. sądowi dominialnemu (patrymonialnemu) [5, s. 242].
W innym zestawieniu z 1856 r., że cały areał kalskiego majątku z folwarkiem Schöneiche zajmował 3 875 mórg, w tym: 2 600 mórg zajmowały pola, 212 mórg łąki i 1 000 mórg lasy. Dobra należały do Augusty Luisy Dorothey von Sydow (z domu Tempsky) [6, s. 759].
Z kolei w Ogólnej księdze adresowej dóbr szlacheckich i ich właścicieli w Rzeszy z 1879 r. jako właściciela wymienia się Karla Ludwika Ottona Ferdinanda von Sydowa. W majątku działa gorzelnia i cegielnia. Całkowita wielkość majątku to 905,10 ha, na które składają się pola (611,90 ha), łąki (51,40 ha), pastwiska (1,30 ha), lasy (239,60 ha) oraz zbiorniki wody (905,10 ha) [7, s. 220-221].
Il. 3 – Szkoła w Kalsku - ok. 1930 r. [4, s. 53]
Pod koniec XIX w. w Podręcznej księdze własności ziemskiej Rzeszy Niemieckiej dla prowincji brandenburskiej z 1896 r. odnotowano, że właścicielami Kalska są rotmistrz armii niemieckiej Otto von Sydow i Emma von Sydow. Administratorem majątki był Bruno Hinrichs. Całkowita wielkość dóbr nie uległa zmianie i wynosiła 905 ha - w areał wchodziły pola uprawne z ogrodami (612 ha), łąki (52 ha), lasy (240 ha) oraz zbiorniki wodne (1 ha). We wsi funkcjonowała mleczarnia i gorzelnia. Przede wszystkim hodowano bydło rasy wschodnio-fryzyjskiej oraz źrebięta na konie pod siodło. Roczny podatek gruntowy wynosił 8 589 marek [8, s. 138-139].
Il. 4 – Nieistniejący już pomnik poległych na wojnie mieszkańców Kalska [9, s. 33]
W Księdze adresowej powiatu sulechowsko-świebodzińskiego na 1912 r. odnotowano, że w 1905 r. w Kalsku mieszkało 579 osób, w tym 548 ewangelików i 31 katolików. Pięć lat później (1910 r.) liczba mieszkańców wsi zmniejszyła się do 564 osób, w tym 549 ewangelików i 15 katolików. Wtedy właścicielem majątki był niewymieniony z imienia rotmistrz armii niemieckiej von Sydow. Inspektorem dóbr był Paul Wolff, a miejscową gorzelnią zarządzał Wilhelm Müller. Nauczycielem w wiejskiej szkole był Paul Hoppe. Posługi duchowne pełnił Paul Schochow. Własne gospodarstwa rolne posiadali: Hermann Becker, Erst II Diehr, Gustaw Dubrow, Gustaw Engler, August I Günther, August II Günther, Hermann Günther, Gustaw Hoffmann, August Höricke, Karl Schulz, Otto Woyt, Wilhelm Zucker. Ponadto w Kalsku mieszkał Gottlieb Fränzel - chłop posiadający drobnie gospodarstwo rolne. Do zagrodników zaliczali się: Hans Brückner, Friedrich Diehr, Hans Diehr, Georg Fischer, Georg Fränzel, Urban Günther, Ernst Günther, Hans Irgang, wdowa Klenke, Hans Krüger, Wilhelm Krüger, Urban Lange, Wilhelm Losch, Wilhelm Magasch, Georg Matiske, Hans Meiβner, Wilhelm Wieth, Hans Zucker. Oberże we wsi prowadzili August Diehr i Ernst Seeliger. Piekarnię i sklepem kolonialny prowadzili Otto Heinrich i Reinhold Seifert. Rzeźnikiem był Ernst Redlich, a kowalem był Wilhelm Obst. Wieś posiadała również kołodzieja Reinholda Schulza. Wieś była aktywna - była kasa oszczędnościowo-pożyczkowa (przewodniczył jej właściciel Kalska rotmistrz von Sydow); działał związek weteranów, któremu przewodniczył kowal Wilhelm Obst, a klubowi cyklistów przewodniczył murarz Hermann Appelt. Miejscowość miała również własną ochotniczą straż pożarną, którą kierował przedsiębiorca budowlany Gottfried Degen [10, s. 201].
Opracowano na podstawie:
[1] - Die Neumark: Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark: Neue Folge des „Schriften". Schwartz Paul: Die Klassifikation von 1718/19: ein Beitrag zur Familien- u. Wirtschaftsgeschichte d. neumärkischen Landgemeinden, 1928 Heft 5 T.3,
[2] - Daniel Friedrich Sotzmann, Der Bomster Kreis, title 7 (1799) [w:] Atlas von dem zu Südpreussen gehörigen Posener Kammer-Departement: in XVIII Blättern / entw. und hrsg. von dem Hauptmann von Hopfgarten und dem Geh. Sec. und Geogr. Sotzmann, Biblioteka Uniwersytecka w Heidelbergu,
[3] - Friedrich Wilhelm August Bratring, Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Bd., die Neumark Brandenburg enthaltend Band 3 von Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: für Statistiker, Geschäftsmänner, besonders für Kameralisten, Berlin 1809,
[4] – praca zbiorowa, Sulechów i okolice na dawnych kartach pocztowych, Świebodzin 2013,
[5] - Topographisch-statistische Uebersicht des Regierungsbezirks Frankfurt a. d. O., Frankfurt a. d. O. 1844,
[6] - Heinrich Karl Wilhelm Berghaus, Landbuch der Mark Brandenburg und des Markgrafthums Nieder-Lausitz in der Mitte des 19, tom 3, Brandenburg 1856,
[7] – E. Ellerholz, H. Lodemann, H. von Wedell, General Adressbuch der Ritterguts- und Gutsbesitzer im Deutschen Reiche. I. Das Königreich Preussen, I. Lieferung, Die Provinz Brandenburg, Berlin 1879,
[8] – Paul Ellerholtz, dr. E. Kirstein, dr. Trang Müller, W. Gerland, Georg Volger, Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. I. Das Königerreich Preussen, Provinz Brandenburg, Berlin 1896,
[9] - Lothar Meißner, Alte Ansichtskarten erinnern an dem Kreis Züllichau-Schwiebus, Frankfurt am Main 1997,
[10] - Adreβbuch für die Städte Schwiebus und Liebenau mit Berückschitigung der Stadt Züllichau und der Dörfer im kreise Züllichau–Schwiebus, Schwiebus: Reiche 1912.
