Wieś Kalsk leży niespełna 5 km od Sulechowa. Niemieccy regionaliści – Gustaw Zerndt i Arthur Splitt gerber, nic nie odnotowali na temat pochodzenia nazwy tej wsi. Z kolei Wojciech Pasterniak zaliczył nazwę Kalska do nazw topograficznych, czyli odapelatywnych. Takie nazwy były najwcześniej stosowane już w okresie VI-IX w. [1, s. 85; 2, s. 86]. Nazwa Kalska została podobnie zaliczona przez Iwonę Żuraszek-Ryś. Wyjaśnia, że pochodzi ona od słowa kał – błoto, muł z dodanym sufiksem –sk. Nazwa ta funkcjonowała jako: Calczk (1385, 1646), Kaltzig (1745), Kalzig (1878) i współcześnie jako Kalsk. Ponadto Żuraszek-Ryś zaznaczyła, że niemiecka nazwa Kalzig jest substytucją nazwy polskiej [2, s. 52].
Il. 1 - Wieś Kalsk (Kaltzig) na północ od Sulechowa (fragment mapy powiatu sulechowskiego wykonanej
przez Goswiena Othmara Schultzego, 1793 r.)
G. Zerndt zapisał, że w latach 1497-1543 wieś była własnością rodu von Löbenów, a później jej współwłaścicielami byli von Möstigowie [3, s. 42]. Oba rody zostały wymienione w Leksykonie szlachty monarchii pruskiej jako właściciele Kalska. Rodzinę von Löbenów wymieniono pod datą 1598, a rodzinę von Möstigów(Möstich, Mestich, Möstchen, Möstichen) w latach 1644, 1651 [4, s. 45, 121].
Herb rodu Löbenów składa się z podzielonej poziomo tarczy, na której w górnym niebieskim polu znajduje się klejnot będący połową czarnoskórej postaci z przepaską, a w dolnym biało-czerwona szachownica. Nad tarczą umieszczony jest hełm z labrami, a nad nim ponownie połowa tej wyżej opisanej postaci z przepaską na czole [4, s. 44] Ród Möstichów posługiwał się herbem, w którym na srebrnym tle znajdował się bezskrzydły czarny gryf z rybim ogonem. Nad tarczą umieszczony jest hełm z labrami i trzema strusimi piórami (w środku czarne i białe boczne) [4, s. 121].
Il. 2 – Od lewej: herb rodu von Löbenów (Siebm. I. 166) oraz herb rodu von Möstichów (Siebm. I. 69)
wg herbarza Johanna Ambrosiusa Siebmachera.
Kolejnymi właścicielami kalskiego majątku był ród Bornstädtów. Wymieniony jest w Roczniku Towarzystwa Historycznego Nowej Marchii i opracowaniu G. Zerndta. W Roczniku pod datą 1715 r. jedna trzecia majątku stanowiła własność Kaspara Sigmunda v. Bornstädta. Był on porucznikiem pruskiej armii i miał dwóch nieletnich synów: Philippa Wilhelma i Karla Sigmunda. Natomiast dwie trzecie majątku należały do Georga Heinricha Gottloba v. Bornstädta, który był kapitanem pruskiej armii i kawalerem. Miał dwóch braci, z których jeden, Hans Christoph, był chorążym w regimencie Derffl inger Friedrich Wilhelm. Kalscy Bornstädtowie mieli kuzynostwo w miejscowościach: Ogardy (niem. Wugarten), Ługach (niem. Lauchstädt), Pielicach (niem. Pehlitz) oraz Wołogoszczy (niem. Wolgast) obecnego powiatu strzelecko-drezdeneckiego (dawniej niem. Kreis Friedeberg) [5, s.72-73].
W sulechowskich kronikach zachował się również zapis co do Caspara Sigmunda von Bornstädta. 13 sierpnia 1651 r. w Kępsku (niem. Schönborn) wydarzył się tragiczny wypadek. Weichmann Otto von Hack, pan na włościach w Rüffen (?), został zastrzelony przez podpułkownika Caspera Sigmunda von Bornstädta, pana na włościach w Kalsku (niem. Kalzig). Stało się to w domu brata zabitego, Rudolpha von Hackena, a powodem były „nieco zniszczone dobra dziedziczne” (M.G. Bruchmann). Z kolei w innej kronice mowa jest o „nieznacznej szkodzie wydeptanej w grochu” (J.Ch. Wilcken). W każdym razie podpułkownik Caspar Sigmund von Bornstädt towarzyszył Conradowi von Troschke, a Weichmann Otto von Hack w wyniku zaistniałej „szkody” chciał wdać się z nim w bójkę i został zastrzelony przez podpułkownika, który po tym uciekł. Zabójca trzykrotnie stawał przed sądem, a na trzeciej rozprawie sądowej nawet był pod eskortą. M. Georgio Bruchmann zapisał, że „gdy zbudziło się jego sumienie, popadł w ciężki stan i zmarł nagle w Kalsku”. Wyrokiem sądu odmówiono mu wojskowego pogrzebu i został „cicho pochowany w Kalsku”. Natomiast Johann Christoph Wilken zapisał, że „został jednak ukarany pomstą bożą w ten sposób, że gdy wrócił, i w dniu w którym został po raz trzeci wezwany przed komisję w Sulechowie, nie stawił się. Trafił go z powodu wyrzutów sumienia piorun - spadł tak nagle i tak mocno, że zabił go na miejscu, aż drżały w oknach szyby”. Nie był to koniec tragicznych wypadków w rodzinie Bornstädtów. M.G. Bruchmann zapisał, że „jego brat (Caspara Sigmunda), Johannes Christoph von Bornstädt, wziął za żonę córkę zamordowanego (Ottona Weichmana) i zmarł także tragiczną śmiercią przez galopującego konia, kiedy chciał udać się na ślub Rudolfa von Hackna” [5, I. s. 190, II. s. 146].
Jak podano w Leksykonie szlachty monarchii pruskiej ród v. Bornstedt posiadał znak rodowy, gdzie na tarczy herbowej umieszczony był czerwony mur, a nad nim taran. W leksykonie podano również, że czasem był to konar z żołędziami i liśćmi [6, s. 89]. W Nowym leksykonie szlachty pruskiej z 1836 r. podano, iż Bornstedtowie byli bardzo starą rodziną, która miała posiadłości w Marchii, Saksonii-Anhalt i w Czechach. Istniały trzy główne linie, z których każda miała inny herb. Mieli oni posiadłości w Nowej Marchii m.in. w Kalsku i Łochowie. Liczni członkowie tej rodziny służyli w różnych jednostkach armii niemieckiej, a wielu z nich osiągnęło wysokie stopnie wojskowe. Jednak w opracowaniu tym nie do końca jasno określono jakiego herbu używali przedstawiciele nowomarchijscy [7, s. 286-287]. Nieco precyzyjniej określa tę część rodu Bornstedtów Rocznik szlachty niemieckiej z 1899 r. Potwierdzono w nim, że ród ten należał do najstarszych w Marchii Brandenburskiej. Zaznaczono również, że jest podzielony na cztery wciąż kwitnące linie, których związku nie można już udowodnić. Na ich tarczy herbowej, na srebrnym tle, znajduje się czerwony mur obronny z krenelażem. Nad murem umieszczono pod kątem taran do niszczenia muru. Nad tarczą umieszczono hełm turniejowy (typu żabi pysk) ze szlachecką koroną i klejnotem z piór. Są to trzy strusie pióra, z których jedno srebrne znajduje się między dwoma czerwonymi [8, s. 35; Il. 3].
Ostatnią niemiecką rodziną, do której należał Kalsk był ród Sydowów. Zarówno G. Zerndt, jak A. Splitt gerber odnotowali, że w 1792 r. majątek ziemski kupił Landesdirector Friedrich Ludwig von Sydow [3, s. 42; 9, s. 106]. Sydowowie również należeli do najstarszych rodów szlacheckich w Nowej Marchii. Za jej założyciela uważa się Heinricha von Sydow, rycerza (był marszałkiem margrabiego Otto von Brandenburg), który w roku 1259 zostaje wymieniony jako świadek. Wymienia go Codex diplomaticus Brandenburgensis jako Henricusa de Sidow [10, s. 6]. Ród ten rozprzestrzenił się wcześnie w marchiach, później także w Prusach Wschodnich, na Śląsku, Łużycach i w Westfalii [8, s. 513].
Il. 3 – Od lewej: herb rodu von Bornstedtów [8, s. 35] oraz herb rodu von Sydowów (zdjęcie Marek Maćkowiak 2004 r.)
W Roczniku szlachty niemieckiej z 1899 r. możemy znaleźć informację, że wspomniany Friedrich Ludwig von Sydow urodził się 14 września 1749 r. w Stolzenfelde (dzisiaj Stołeczna k. Trzcińska-Zdroju w województwie zachodniopomorskim), a zmarł 10 kwietnia 1820 r. w Schmarse (dzisiaj Smardzewo w województwie lubuskim). Był Landesdirektorem księstwa głogowsko-żagańskiego oraz rotmistrzem w 11. pułku dragonów. 10 maja 1781 r. poślubił w Smardzewie Charlottę Helenę Sophię von Gersdorff (ur. 1764 r. – zm. 1842). Mieli siedmioro dzieci, z których Ferdinand Heinrich Ernst urodził się już w Kalsku w 1794 r. Ferdynand, jak i jego ojciec, również został oficerem w stopniu pierwszego porucznika Gardes du Korps. Ożenił się z Auguste’ą Luise’ą Dorothe’ą von Tempsky, z którą miał syna i córkę. Syn Otton Karl Ludwig Ferdinand urodził się w 1822 w Kalsku. Ten jak i jego ojciec również służył w armii pruskiej w stopniu porucznika w dawnym pułku Gardes du Corps. Był kawalerem Orderu Rycerskiego Świętego Jana (zakonu joannitów). Ze swoją żoną Johanną Klarą Ottilie Mathildą Hanną von Unruh (Bomst) miał trójkę dzieci – pierwszy syn Karl Ludwig Heinrich Emmo, który przyszedł na świat 5 października 1854 r. w Kalsku, w przyszłości miał zostać właścicielem Kalska. Tradycyjnie w armii pruskiej służył jako porucznik w 3. pułku huzarów von Zieten (Brandenburg). On z kolei ożenił się w 1879 r. z Marthą Marią Alwine’ą Charlotte’ą (Rosarius) von Rosenberg, urodzoną w 1860 r. w Zdunach. Z ich związku było czworo dzieci, z których Marie Kalra Johanna Bertha urodziła się 7 listopada 1885 r. w Kalsku. Drugim dzieckiem Ottona Karla Ludwiga Ferdinanda i Johanny była Klara Ottonie’a, która urodziła się 2 lutego 1856 r. w Kalsku. Klara wyszła za mąż za Alexandera von Kalckreutha, chorążego kawalerii Garde Landwehr. Trzecim dzieckiem Ottona Karla Ludwiga Ferdinanda i Johanny Klary Ottilii Mathildy z domu Unruh (Bomst) był Alfred August Otto. Urodził się on 23 maja 1858 r. w Kalsku. Był on w przyszłości właścicielem Łęgowa (niem. Langheinersdorf) i części Bukowa (niem. Buckow). Alfred August Otto tradycyjnie był oficerem armii niemieckiej. Co ciekawe, był również pierwszym porucznikiem 1. Garde Dragone Regiment Königin von Großbritannien und Irland. Z kolei Alfred August Otto ożenił się z Leontine’ą (Lonny) Fedorą Idą von Bredow, urodzoną 1863 r. w Bonn. Na koniec wracam jeszcze do wspomnianej córki Ferdinada Heinricha Ernsta i Augusty Luisy Dorothey (z domu Tempsky), którą była Charlottea urodzona 5 października 1824 r. w Kalsku, a zmarła 28 października 1850 r. w Kiełpinie (niem. Külpenau). Charlottea wyszła za mąż za Hugona Arthura Friedricha Wilhelma von Zimmermanna. Jej mąż był oficerem armii niemieckiej w stopniu pierwszego porucznika [8, s. 520-523].
Herb rodziny von Sydowów zachował się do dnia dzisiejszego nad wejściem do pałacu w Kalsku. W tym przypadku na srebrnej tarczy herbowej umieszczona jest mniejsza czarna tarcza opatrzona trzema gwoździami lub, jak podają różne źródła, sztyletami (szydłami). Owe gwoździe są skierowane do siebie ostrzami na kształt litery Y. Z kolei ich główki wchodzą w srebrną tarczę główną. Nad tarczą herbową umieszczono hełm prętowy z labrami, a na nim umieszczono koronę szlachecką z klejnotem. Klejnot stanowią dwie zielone łodygi ostu splecione ze sobą z czerwonymi kwiatami (w linii nowomarchijskiej) [8, s.513].
Opracowano na podstawie:
[1] – Wojciech Pasterniak, Nazwy miejscowości powiatu sulechowskiego, Rocznik Lubuski t. I, Zielona Góra 1959 oraz Współczesne problemy nazewnictwa geograficznego Ziemi Lubuskiej, Rocznik Lubuski t. III, Zielona Góra 1962,
[2] - Iwona Żuraszek-Ryś, Nazwy miejscowe powiatu zielonogórskiego, Zielona Góra 2009,
[3] - Gustav Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau–Schwiebus, Schwiebus 1926,
[4] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 2 L-S, Berlin 1854,
[5] – M. G. Bruchmann, Annales oder Geschichtbuch und Chronik der Stadt Züllich, Küstrin 1665 (I) oraz J. Ch. Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753 (II),
[6] - Leopold Karl Wilhelm August Freiherr von Ledebur, Adelslexicon der preussischen Monarchie, Bd. 1 A-K, Berlin 1854,
[7] - Leopold Freiherr von Zedlitz-Neukirch, Neues preussisches Adels-Lexicon, Bd. 1 A-D, Leipzig 1836,
[8] - Jahrbuch des Deutschen Adels, Dritter Band, Berlin 1899,
[9] - Arthur Splittgerber, Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[10] - Adolph Friedrich Riedel, Codex diplomaticus Brandenburgensis: Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellschriften. Haupttheil 2. Band 6. Berlin 1858.
