Kiedy w Austrii rządy objął arcyksiążę Ferdynand II Habsburg (1578-1637, Święty cesarz rzymski 1619-1637), będący osobą bardzo religijną, postanowił zlikwidować wspólnoty ewangelickie w swoim państwie. Był to okres kontrreformacji, kiedy uzdrowienie wiary pojmowano i wypełniano zgodnie w ustaleniami soboru trydenckiego (1545–1563). Cesarz Ferdynand II nie zawahał się nawet czynić to w sposób iście agresywny. Zakazał na Śląsku i okręgu świebodzińskim odprawiania ewangelickich nabożeństw. Ewangeliccy pastorzy byli wypędzani, kościoły zamykane, a kościelne cmentarze i grunty rekwirowane. Jedną z metod nawracania na wiarę katolicką było m. in. kwaterowanie w domach ewangelickich gmin dragonów (nazywanych die Seligmacher, tj. zbawicielami) z księstwa Lichtenstein i nawracanie poddanych na właściwą wiarę przemocą. Oprócz tego prześladowała ewangelików miejscowa ludność. „W roku 1656 kilku z uczestników nabożeństwa zostało przepędzonych przy pomocy obnażonych szpad, ponieważ nierozważnie szli niewłaściwą ścieżką. W roku 1657 żona mieszczanina z Wartenbergu została uderzona w głowę i w plecy grubą kłonicą od wozu przez niemiłosiernego chłopa, co wkrótce kosztowało ją życie, ponieważ furman odrobinę odbił w bok od złej drogi i zanadto zbliżył się do łąki”. Wielu z nich, aby zachować swoje zasady wiary, opuszczało swoje domostwa, udając się do sąsiednich krajów – Polski, Saksonii czy Brandenburgii. Tamtejsi władcy zezwalali im osiedlać się i budować prymitywne, tymczasowe kościoły na gruntach granicznych sąsiadujących z państwem austriackim. Właśnie stąd nazywano je kościołami granicznymi. Kościołami tymi opiekowali się wypędzeni pastorzy, którzy mieszkali zazwyczaj w sąsiednich wsiach i byli utrzymywani przede wszystkim z datków. W języku potocznym nazywano ich Buschprediger (leśni kaznodzieje) [1, s. 52-54].
Cesarz Austrii próbował wpływać na władców państw, w których osiedlali się uciekinierzy. Jak podaje A. Splittberger, kościołów tego rodzaju na obszarze Łużyc, Polski i Brandenburgii naliczono dwadzieścia trzy. Na obszarze księstwa krośnieńsko-sulechowskiego znajdowało się ich sześć, z czego trzy na ziemi sulechowskiej: w Trzebiechowie (niem. Trebschen), Głuchowie (niem. Glauchow) i w tzw. Cigacickim Lesie (niem. Tschicherziger Oderwalde). W miejscu po tym ostatnim kościele w czasach superintendenta Splittbergera ulokowano kamień pamiątkowy [1, s. 53].
Zdjęcie pamiątkowego kamienia w miejscu kościoła granicznego w Cigacickim Lesie
(źródło: Hugo Schmidt, Geschichte der Stadt Grünberg, Schles[ien], Grünberg 1922, ilustracja 10, s. 135).
Kościołem granicznym w Cigacickim Lesie opiekował się Zacharias Textor, wypędzony z Kurowa Wielkiego (niem. Groβ Kauer) w powiecie głogowskim. Ten ewangelicki pastor znalazł schronienie u pastora w Klępsku. Ewangelicy z Przytoku (niem. Prittag), polskiego i niemieckiego Kessel i wielu innych miejscowości, zwrócili się z prośbą do Textora, by głosił Słowo Boże, udzielał sakramentów oraz aby zwrócił się do rządu książąt elekcyjnych o zbudowanie w pobliskim Cigacickim lesie kościoła granicznego. Textor prośbę swoją i wiernych skierował do rezydującej w Krośnie Odrzańskim brandenburskiej księżnej wdowy Elisabeth Charlotty Wittelsbach (1597-1660). Księżna wydała zgodę w 1654 roku, a w 1660 roku zapis potwierdził ją jej syn, książę Brandenburgii Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern (Wielki Elektor 1620-1688). Splittberger podaje, że gorliwym propagatorem budowy tego kościoła był książę Ernst I Pobożny (1601-1675) z Saksonii, założyciel tzw. domu gotajskiego [czyli rodu tamże panującego; przyp. autor] oraz Wenzel Adolf von Stentsch, właściciel Przytoku (niem. Prittag). Kościół był prowizorycznym budynkiem, zbudowanym pod starymi dębami w Cigacickim Lesie. Dwa duże dęby chroniły swoimi konarami dach z sitowia tego Domu Bożego. Pień jednego z dębów stanowił niejako filar kościoła, do niego przymocowano kazalnicę. Ołtarz był wykonany z surowych desek i był wypełniony ziemią. Na ołtarzu umocowano czarna tablicę, na której pod wizerunkiem krzyża widniał napis: „Głosimy Jezusa ukrzyżowanego i staramy się zachować wiarę i dobre sumienie". Nakryciem ołtarza była lniana, drukowana w czarne wzory, tkanina. Ponadto ołtarz ozdobiony był obrazem Ukrzyżowanego, dwoma miedzianymi świecznikami, pozłacanym cynowym kielichem. Na ołtarzu leżała księga Ewangelii i agenda (księga liturgiczna) autorstwa Joachima Golzego. Chrzcielnica była wycięta z jednej dębowej kłody. Konfesjonał miał dwoje drzwi. Jedne z drzwi były zamknięte – dla tych, którzy chcieli poczynić rachunek sumienia, drugie były otwarte – dla wszystkich zbłąkanych i gotowych do pokuty. Temu kościołowi granicznemu nadano nazwę „Dom Boży w Cigacickim Lesie pod Cigacicami w Księstwie Brandenburskim”. Kościół został uroczyście poświęcony w 1655 roku w 21. Niedzielę po uroczystości Święta Trójcy Świętej (łac. Trinitatis – 56. dzień po Wielkanocy). Kazanie swojego autorstwa wygłosił Zacharias Textor i zostało ono wydane drukiem oraz umieszczono je w archiwum sulechowskiej superintendentury [1, s. 54].
Elisabeth Charlotta Wittelsbach (1597-1660)
(źródło: Mathias Czwiczek - Das Königsberger Schloß, 2 Bände) [2]
Ówczesna wspólnota ewangelicka borykała się z różnymi przeciwnościami losu. Jak zapisał Zacharias Textor: „Wkrótce, na początku 1655 roku, nurt Odry wezbrał gwałtownie i podniósł się tak wysoko, że zalane zostały całe pola. Woda stała od czwartej niedzieli przed Wielkanocą aż do świąt wielkanocnych…”. Nie była to największa z powodzi, bo na Wielkanoc w 1658 roku wody Odry zalały cały las. Na nabożeństwa przypływano łodziami, stateczkami, wozami - lub (jak czynili to ubodzy) rozbierali się do pasa i brodzili przez wezbraną wodę „aż na wysokości bioder”. Ponieważ kościół graniczny był również zalany wodą, nabożeństwa odprawiano na wzgórzu. Jakby i tego było mało, w 1665 roku na skutek wysokiej wody zostały przerwane wały Odry, co spowodowało wiele szkód w całej okolicy. Niestety tym razem nikt nie był w stanie przybyć na miejsce nabożeństwa [1, s. 54].
Dawny kościół graniczny w Cigacickim Lesie źródło: Hugo Schmidt,
Geschichte der Stadt Grünberg, Schles[ien], Grünberg 1922, ilustracja 9, s. 135).
Zacharias Textor zarządzał kościołem granicznym przez dwadzieścia lat. Zmarł w 1674 r. Następcą pastora Textora został jego syn Gottfried, który pełnił obowiązki pastora od 1648 roku. Gottfried Textor urodził się w Mozowie i ożenił się z Reginą Gugasch. Za jego posługi w 1694 roku stan wody był tak wysoki, że ławki znajdujące się w kościele wypłynęły na zewnątrz. Zdarzenie to wpłynęło na niego tak, że nieomal stracił chęć do wygłaszania kazań. Mimo to do swojej śmierci pozostał pastorem, pozostawiając po sobie pokaźną bibliotekę, którą powiększali jego poprzednicy. Z czasem księgozbiór biblioteki uległ rozdzieleniu (rozproszeniu). Kolejnym pastorem został Samuel Dreher, syn Georga Drehera, burmistrza Sulechowa. Wcześniej był konrektorem (pierwszym po profesorze) i poślubił Judithę Fiedler. Cierpiał on na kamicę, zmarł w 1721 roku. Po nim posługę pełnił Samuel Dreher (junior), który w 1720 roku otrzymał dekret dotyczący posługi w Niekarzynie i Pałcku. Następnym pastorem był Martin Blüming, syn archidiakona i ówczesny konrektor. „Ponieważ nie potrafił pozyskać sobie miłości wspólnoty parafialnej, został przeniesiony do Schönflieβ (zapewne Trzcińsko-Zdrój w województwie zachodniopomorskim)”. Szóstym pastorem był Johannes Christian Bartsch, zielonogórzanin. Studiował on w 1711 roku w Żytawie i Lipsku. Początkowo przebywał w Łęgowie (niem. Heinersdorf) i Okuninie (niem. Langmeil). Potem przeniesiono go do kościoła granicznego w Cigacicach, a stąd udał się do miejscowości Bretz w Polsce. Ostatnim z wymienionych w kronikach pastorem kościoła granicznego był Tilcke. Przybył do Cigacic w 1739 roku na mocy rekomendacji z Berlina. Po krótkim czasie musiał jednak opuścić kościół i mieszkanie, przenosząc się do miejscowości Jani [3, s. 65-66].
Po zakończeniu wojen śląskich przez króla Prus, Fryderyka II Wielkiego (1712-1786), śląskie gminy, jak i okręg świebodziński, otrzymały na powrót wolność religijną. Proces ten objął również kościoły graniczne.
[1] – A. Splittgerber (superintendent), Geschichte der Stadt und des Kreises Züllichau, Züllichau 1927,
[2] – Wikipedia Encyklopedia – hasło: https://en.wikipedia.org/wiki/Elizabeth_Charlotte_of_the_Palatinate,_Electress_of_Brandenburg,
[3] - Johann Christoph Wilcken, Züllichographia oder Chronica der kgl. Preußischen Stadt Züllichau, Züllichau 1753.
