Franz von Neumann był mistrzem zakonu joannitów na terenie baliwatu brandenburskiego. Urodził się około 1488 r. jako najstarszy syn Wenzela Neumanna, burmistrza Żagania (Sagan). Swoje wykształcenie otrzymał w Lipsku, gdzie studiował teologię. Przez pewien czas był pisarzem miejskim w Gubinie (Guben), a od 1518 r. rektorem szkoły miejskiej w Krośnie Odrzańskim (Crossen). W latach 1519-20,1525, 1527-1536 był tam pisarzem miejskim i sekretarzem. W latach 1526-1533 pełnił funkcję burmistrza Krosna Odrzańskiego. Później pełnił funkcję radcy elektora brandenburskiego Joachima I. Od 1535 r. F. Neumann był kanclerzem margrabiego Jana Hohenzollerna (Jana z Kostrzyna, niem. Johann von Brandenburg, Hans von Küstrin) i posłem przez 30 lat. Obiecał margrabiemu przejęcie wszystkich dóbr zakonu joannitów i słynął z krasomówstwa, co imponowało władcy.
Krótko po 1536 r. powołany został w Sulechowie (Züllichau) urząd - niem. Amt. Osobę zasiadającą na urzędzie nazywano amtmannem. Zadaniem urzędu był nadzór nad majątkiem będącym własnością margrabiego Jana. Przez kilka pierwszych lat rządów margrabiego urząd ten podlegał bezpośredniemu nadzorowi kanclerza Jana z Kostrzyna (Küstrin). Sulechowski amtmann reprezentował interesy margrabiego wobec miejscowej szlachty i władz miejskich w Sulechowie.
Franz Neumann wymieniony został jako kanclerz rządu margrabiego Jana (pismo z 28 stycznia 1536), a wcześniej pełnił funkcję osobistego sekretarza władcy. W Kostrzynie 14 czerwca 1536 r. Neuman uczestniczy w podpisaniu porozumienia między margrabią Janem i jego bratem Joachimem, dotyczącym podziału kraju i spraw gospodarczych.
Dnia 27 kwietnia 1538 r. w Kostrzynie kanclerz Franz Neumann podpisał dokument margrabiego Jana, w którym potwierdzono miastu Frankfurtowi prawa do kilku wsi w ziemi torzymskiej.
W dzień św. Jana Chrzciciela, na zamku w Kostrzynie, opat Johann Kühne z Mironic za 200 guldenów i długi przekazał margrabiemu Janowi dobra klasztorne. Dokument, który wówczas wystawiono, potwierdził podpisem również landwójt Franz Neumann.
W 1539 r. został wójtem krajowym, margrabia nadał mu majątek w Mozowie (Mosau) koło Sulechowa (Züllichau), a kilka lat później folwark w Niekarzynie.
15 czerwca 1540 r. Franz Neumann brał udział w układzie Jana Kostrzyńskiego z mistrzem joannitów Veitem von Thüumem zatwierdzającym zamiany dóbr komturii chwaszczańskiej (Chwaszczany, niem. Quartschen) na dobra świdwińskie. Pierwszym komturem Świdwina (Schivelbein) został Melchior von Barfus. Margrabia przejął jedne z bogatszych i dochodowych dóbr baliwatu joanickiego.
W 1542 r. Neumann otrzymał od Jana, z tytułem zadłużenia, nieruchomość w Kostrzynie dla urządzenia rezydencji. Stosowny dokument pod datą 2 listopada tr. mówi o przekazaniu terenu pod budowę domu oraz ogródu po prawej stronie przed Długim Mostem na Odrze w Kostrzynie. Następnie w 1544 r. otrzymał od margrabiego dochody z Morynia (Mohrin) i Gądna (Guhden) pod Moryniem. Za wierną służbę margrabia Jan nominował go do tytułu szlacheckiego, nadanego mu w Augsburgu przez cesarza Karola V.
W 1545 r. F. Neumann, za sprawą margrabiego, został formalnie wprowadzony do zakonu joannitów. Po śmierci komtura Melchiora von Burfusa (zm. 21 grudnia 1545 r.) w 1557 r. otrzymał od Jana z Kostrzyna komturię w Świdwinie (Schivelbein). Jako landwójt i komtur zarządzał północną częścią Nowej Marchii w tzw. Hinterkreisach, obejmujących Świdwin(Schivelbein), Drawsko (Dramburg) i Choszczno (Arnswalde).
Od 1457 r. prowadził w imieniu Jana Kostrzyńskiego wojny z pomorskimi rodami Manteufelów, Podlewilsów i Borków. W 1561 r. brał udział w granicznej wojnie z Polską. Margrabia Jan widział Neumanna jako gubernatora kraju i opiekuna swojej córki Katarzyny.
W imieniu margrabiego 2 czerwca 1549 r. Franz Neumann jako landwójt, pod groźbą kary, zażądał od miasta Złocieniec (Falkenburg) zapłaty margrabiemu kostrzyńskiemu tzw. podatku czopowego. Był to podatek płacony od produkcji i wyszynku piwa. Wskutek nieuiszczenia tego podatku i zadłużenia landwójt świdwiński Neumann w październiku 1550 r. zajął i obsadził załogą Złocieniec. Przybył do niego w sile 200 żołnierzy - kontyngent miast, rycerstwa, najemników i artylerią. W 1560 r. Neumann wraz ze starostą Melchiorem Krausem i oddziałem rycerskim wyprawił się na Wałcz.
Jan sądził, że Franz Neumann będzie prowadził politykę dążącą do sekularyzacji baliwatu joannitów. Tymczasem nowy Wielki Mistrz począł chronić dobra zakonu w Nowej Marchii i przy pomocy własnych środków przeciwdziałał upadkowi niektórych dóbr zakonnych. Nie dopuścił do powołania koadiutora (starofr. coadjuteur z łac. co- od cum ‘z, razem z’ + adiutor ‘pomocnik’), mającego sprawować pieczę nad zakonem w imieniu margrabiego.
Neumann odmówił wydania Janowi komturii w Friedlandzie i Świdwinie. W październiku 1566 r., będąc przejazdem w Rampitz (Rąpicach), wiosce będącej własnością zakonu cystersów z Neuzelle, został na rozkaz marszałka dworu kostrzyńskiego Johanna (Jana) von Seiferitz pojmany. Pojmania dokonał osobiście komendant Kasper von Otterstädt razem z Siegmundem (Zygmuntem) von Schlichting i jeszcze jednym rycerzem. Pod strażą zabrano go do Słońska, skąd - dzięki pomocy swojej córki - udało mu się zbiec. Margrabia oskarżył komendanta zamku von Winningena o pomoc w ucieczce. Ten się wypierał, więc poddano go torturom, na których zmarł. Podobny los spotkał zięcia Neumanna, Dawida v. Döberschütz (G. Zerndt mówi o Christophie von Düberitz), który nieprzychylnie wypowiadał się o Janie. Margrabia wytoczył mu proces i skazał na śmierć przez ścięcie w Peitz.
W 1564 r. margrabia Jan wyznaczył nowego komtura i landwójta Świdwina, Jerzego Młodszego v. Wedell (Georg v. Wedell) z Mirosławca (Friedland). Nowy landwójt 12 września 1549 r. wstąpił do zakonu joannitów, którego baliwat stał się już fikcją utrzymywaną i zależną od Jana.
Po ucieczce Neumann schronił się najpierw w Rąpicach koło Rzepina (Reppen), a później w Świebodzinie (Schwiebus). Wielu mieszczan zarówno ze Świebodzina, jak i Sulechowa było mu przeciwnych, jednak burmistrz świebodziński Bonawentura von Schickfuß wraz z rajcami stanęli po jego stronie. Książę Jan z Kostrzyna obległ wojskiem Świebodzin, żądając wydania zbiega. W sprawę zaangażował się wówczas cesarz Maksymilian, wydając rajcom świebodzińskim rozkaz ochrony Neumanna. Mieszczanie wszczęli tumult i musiał on znów ratować się ucieczką.. Neumann schronił się w habsburskim Głogowie (Glogau). Stąd pisał listy do sąsiednich państw przeciwko Janowi. Franza Neumanna popierał Maksymilian II, cesarz rzymsko-niemiecki, król Czech i Węgier, który potwierdził własności zakonne na terenie swojego państwa. Neumanna popierał również książę pomorski Barnim II. W styczniu 1567 r. przez Wrocław (Breslau) i Opawę (Troppau) udało mu się zbiec do Pragi czeskiej. Początkowo komturowie stali się zwolennikami Neumanna, a komtur Łagowa wspierał go finansowo. Jednak wskutek zabiegów margrabiego Jana, który zwołał kapitułę zakonu, Franza Neumanna postawiono w stan oskarżenia. Margrabia Jan zarzucił mu zaniedbywanie obowiązków, szerzenie rebelii, a kapituła uznała go za banitę. Spór przerwała śmierć Wielkiego Mistrza w dniu 24 sierpnia 1568 r. w Pradze na nowym Mieście w mieszkaniu wdowy Christin Bostowa. Pochowano go w praskiej farze na starym mieście.
W wyniku sekularyzacji w XVI w. brandenburscy joannici niewiele przypominali dawny zakon i stali się pewnego rodzaju bractwem rycerskim o świeckim stylu życia. Przyjęli luteranizm, wielu z nich zawierało związki małżeńskie. Podstawą ich egzystencji były dobra należące do baliwatu. Za czasów Neumana baliwat tworzyły komturie: Sonnenburg, Rampitz, Grünberg, Collin, Friedland i Schenkendorf. Początkowo popierali Neumanna, ale z czasem zabezpieczając swój los i swoje rodziny, szli na ustępstwa wobec margrabiego Jana. Po śmierci Jana z Kostrzyna (13 stycznia 1571 r.) Nową Marchię połączono z elektoratem brandenburskim. Następca margrabiego Jana, elektor Jan Jerzy, zrezygnował z sekularyzacji baliwatu joannitów.
Franz Neumann był żonaty z Anną von Sack, która zmarła 30 marca 1545 r., a pochowano ją w Chojnie. Miał liczne potomstwo - trzy córki oraz kilku synów. Pierwszą, Barbarę, wydał za mąż za zarządcę Krosna Thomasa Reichenowa; drugą, Catharinę, wydał za mąż za brandenburskiego sekretarza Kostrzyna Hipolitusa Hildesheima; trzecią córkę za Christopha von Döberitza. Jego synami byli Friedrich (Fryderyk), Franz (Franciszek), Wenzel (Wacław), Hans (Jan), Christoph (Krzysztof), Jacob (Jakób). Po śmierci Franza Neumanna folwark w Niekarzynie należał do jego syna Friedricha, a majątek w Mozowie do syna Hansa.
W 1863 r. George Hesekiel napisał o Neumannie powieść zatytułowaną „Der Kanzler von Küstrin”. Podczas swego pobytu w Kostrzynie Neumann zajmował posesję nr 184 przy południowej pierzei rynku i wymieniany jest w źródłach jako właściciel kamienicy w 1562 r.
Marek Maćkowiak
Prezes STH
Opracowano na podstawie:
- Edward Rymar, Rycerstwo Nowej Marchii w czasach margrabiego Jana kostrzyńskiego, [w:] Rocznik Lubuski Tom XXVII Cz. I, Rola szlachty w kształtowaniu oblicza społeczno-gospodarczego Nowej Marchii (XVI-XVIII), pod. red. Wojciecha Strzyżewskiego, Zielona Góra 2001,
- Dariusz Dolański, Małgorzata Konopacka-Szatarska, Ekonomiczne i religijne podłoże konfliktu między Janem z Kostrzyna a joannitami, [w:] Rocznik Lubuski Tom XXVII Cz. I, Rola szlachty w kształtowaniu oblicza społeczno-gospodarczego Nowej Marchii (XVI-XVIII), pod. red. Wojciecha Strzyżewskiego, Zielona Góra 2001,
- Józef Piątkowski, Reformator i budowniczy margrabia Jan z Kostrzyna. Kronika życia. Daty-Liczby-Fakty, Kostrzyn nad Odrą 2010,
- Eduard Ludwig Wedekind, Geschichte des Johanniter-Ordens: Die Ritter und die Ordensgeschichte unter besonderer Berücksichtigung des Heermeistertums Sonnenburg oder der Ballei Brandenburg, Berlin 1853,
- Adolf von Winterfeld, Geschichte des ritterlichen Ordens St. Johannis vom Spital zu Jerusalem: mit besonderer Berücksichtigung der Ballei Brandenburg oder des Herrenmeisterthums Sonnenburg, Berlin 1859,
- Wochenblatt der Johanniter-Ordens-Balley Brandenburg, Tom 1, Wydania 1-13, Berlin 1860,
- Gustaw Zerndt, Abritz zur Heimatkunde des Kreises Züllichau-Schwiebus, Schwiebus 1926.
